De ontegenzeggelijke kwaliteit van de voorstelling is het sterke ensemblespel. Niet alleen van de acteurs, maar ook van de muzikanten, technici, cateraars, inspiciënten, enzovoorts. En ja, ook van onszelf, van de toeschouwers. Vooral daarom is het een unieke theaterbelevenis, waarbij je al snel merkt dat het geen zin heeft om je af te vragen wat nog wel voorstelling is en wat niet meer, wie eraan deelneemt en wie niet. Want iedereen kan ineens personage zijn in de voorstelling van een ander (de camera zoomt in op het gezicht van een toeschouwer, ze zit op het podium naast een ernstig kijkende Julius Ceasar, en ze bijt heel geconcentreerd een kleine ongerechtigheid van haar pinknagel af). Niemand kan eraan ontkomen om voortdurend zelf keuzes te maken uit al die handelingen, beelden en indrukken. Het is fascinerend om op die manier je eigen, unieke en onherhaalbare voorstelling te creëren. De voorstellingen in enge zin, de drie tragedies van Shakespeare, lijden daar ondertussen wel enigszins onder, dat is onvermijdelijk. Hoe paradoxaal het ook klinkt, omdat we zo dicht bij hem zijn, lijkt bijvoorbeeld Hugo Koolschijn als Julius Ceasar juist meer afstand te nemen. Na vijf uur hoeven we gelukkig even niet meer zelf te kiezen en zelf beslissingen te nemen, omdat we het laatste uur geacht worden gewoon in de zaal te blijven. En juist omdat er dan weer gepaste afstand is, lukt het Hans Kesting als Antonius en Chris Nietvelt als Cleopatra in dit deel het best om de emoties achter de tekst dichterbij te brengen, toch nog echt te ontroeren. Het is al met al een heel bijzondere ervaring om je onder te dompelen in de vormvernieuwingen die Van Hove en Versweyveld ons weer voorschotelen. Maar ik heb, aan het eind van die lange zes uur, ook wel even genoten van gewoon een uur ouderwets vanuit een schouwburgstoel toneel kijken.

Jaren twintig vorige eeuw, ongeschoolde arbeider en studerende rijkeluisdochter? Hmm. En dan ook nog een groteske stijl? Toch gegaan. En daar heb ik geen spijt van. Al in de eerste van de acht scenes, bij het duet voor stem en trombone, ben ik om. Want het blijkt een strak geensceneerde voorstelling met een verbluffend mooie balans tussen muziek en acteren. De beste van de vijf regies van Arie de Mol die ik heb gezien. De muziek van Frank van Berkel en zijn mannen overtuigt, en de vertaling van Rob Klinkenberg is actueel en heel smakelijk. De inhoud? Nee dat doe ik niet. Nou goed dan, een tipje van de sluier. Een mager nufje van het eersteklasdek wil perse naar het benedendek, naar de machinekamer, waar stoere stoker haar diep in de ogen kijkt. Ze valt flauw. Ook stoere stoker raakt uit zijn evenwicht. Medestokers porren het vuurtje op, ze vertellen hem dat ze hem een harige aap noemde. Woest verlaat hij het schip, zijn natuurlijke habitat. Dure winkelstraat, gevangenis, vakbond, nergens is hij op zijn plaats. Wat blijft er nog over? Zou er dan niemand zijn die hem begrijpt? Hij denkt van wel. Wie dat is, ga ik natuurlijk niet verklappen. Maar als je het nieuws de laatste weken een beetje hebt gevolgd, moet je wel een vermoeden krijgen.

Toen op het Over het IJ Festival. Nu in de schouwburgen. Meestal is Ko van den Bosch helemaal vooraan op het podium bezig met een monoloog. Achter hem illustreren bewegende beelden zijn woorden. Af en toe is Van den Bosch als Alex daarbij zelf ook van de partij. Mooi dreigend is de jeugdbende in slowmotion aan het begin, lekker verfrissend de fraai belichte regenbui aan het eind. Daartussenin wisselen geslaagde en minder geslaagde beelden elkaar af. In een rommelige enscenering. Mogelijk opzettelijk, om daarmee het onvoorspelbare, het onlogische van het geweld te accentueren. Woord en beeld willen ondertussen maar niet echt tot een coherent geheel komen, ondanks extra uitleg, opgelezen uit een schriftje. Toch wat teleurstellend allemaal. Vooral omdat de ijzige manier van vertellen, de harde beelden, en de ronkende gitaren, wel goed de sfeer over brengen, maar nauwelijks de dramatiek die Anthony Burgess in zijn boek uit 1962 in het leven van Alex heeft gelegd. Het mag eigenlijk niet. Toch gedaan. Na afloop even stiekem het podium op om te kijken of het allemaal goed is gegaan met al dat water. De regen en rode verf blijken tot rust te zijn gekomen als een enorme rimpelloze plas bloed. Met alleen een kapotgeslagen stoel erin. Heel indrukwekkend is dat. Het is na de voorstelling, dus dat prachtige verstilde beeld kan ik helaas niet laten meewegen in mijn beoordeling.

Over de smaak valt te twisten. Voor die van de Vlaamse jury kan ik in ieder geval heel wat meer waardering opbrengen dan voor die van de Nederlandse. Le Sous Sol gaat weliswaar ook over een familie, en is ook een deel van een familiegeschiedenis. Net als Avenier. Maar daarmee houdt de vergelijking op. (Avenier geselecteerd voor het theaterfestival, het is me wat). In Le Sous Sol, het derde en laatste deel van een trilogie, zien we de confrontatie tussen de familieleden na de dood. Het meest fascinerend is de dans van mezzosopraan Euridike De Beul, sleutelbewaarster van het onderaardse, met de tachtigjarige Maria Otal. Het begint als een pieta en gaat over in een moeder die haar kind de borst geeft. Dat contact, mond op borst, blijft in het verdere verloop van de dans in stand. Zoals ook de professionele dansers steeds een contactpunt vasthouden, hoe acrobatisch en ingenieus hun bewegingen ook zijn, voet op buik, hoofd tegen nek, mond op mond. Het is, naast de intrigerende dans vooral door de enscenering waardoor deze voorstelling boeit. Meer dan door het acteren en de zang. Prachtige beelden zijn het, beklijvende beelden.

Als je student bent en afkomstig uit de bourgeoisie moet je maar voor het partijblad schrijven. Vinden zijn superieuren. Maar Hugo is romanticus, hij wil aan gewapende acties deelnemen. Dat verlangen om echt wat te betekenen mag hij realiseren door secretaris van de partijleider te worden en die dan te vermoorden. Regisseur Tarkan Köroglu vertelt het verhaal van Sartre uit 1948 helder en in een realistische stijl. Zonder nodeloos te actualiseren. Mooie enscenering. Sterk spel van Khaldoun Elmecky als de partijleider. Ook de jonge Erik van der Horst overtuigt als de romantische held.

Nogal voorspelbaar hoe de relatie tussen de man en de door hem aanbeden vrouw zich ontwikkelt. Vrij stereotiep acteerwerk. Het is zijn schuilkelder, hij bepaalt dus de spelregels. Zij wordt daar zenuwachtig van, zij friemelt dus voortdurend aan haar kleren. Nee, niet helemaal mijn smaak.

Zit Eric de Vroedt (tekst en regie) boven op de actualiteit? Of haalt Rijkman Groenink hem toch nog in? Uren later aan de bar nog steeds verhitte discussies over globalisering. Na een heel goede voorstelling. Waarin ook nog eens prima wordt geacteerd. Een aanrader.

Koos Terpstra (tekst en regie) doet aan politieke analyse. Dat mag. Maar hij zoekt het duidelijk niet in de nuance. Zijn regie lijkt me overigens in orde. Martijn de Rijk als Baas speelt zonder meer uitstekend. Joris Smit als Medewerker is ook erg sterk. De anderen bereiken dat niveau niet, maar ze acteren toch allemaal heel redelijk. Als Boze Vrouw slaagt Marieke de Kleine er zelfs in om Kester Freriks, recensent van NRC Handelsblad, een van de hoogtepunten van het seizoen te laten beleven. Dat is heel knap. Met zo’n tekst. Want daar heb ik me flink aan zitten ergeren. Simplistische maatschappijkritiek vind ik het. En dat dan ook nog eens in bewoordingen die sterk doen denken aan van die tenenkrommende tegeltjeswijsheden. Met als contrast hier en daar wat gedachten over de liefde. Die dan weer gevaarlijk dicht in de buurt komen van de romantiek van poesiealbumversjes. Hein Janssen schrijft in de Volkskrant dat hij geen idee heeft waarom die andere vrouw een baard heeft. Ik wel. Ik denk dat ze spontaan een sik heeft gekregen van die tekst. Meteen al bij de eerste lezing. En dat ze hem toen maar gewoon heeft laten staan.

Geen plot, geen mogelijkheid je te identificeren, eigenlijk ook geen personages, een (te) tergend traag eerste half uur, de tekst voor een deel in het Frans (wel met een tekstbalk, ga niet helemaal vooraan zitten). Wat dan wel? Zet om te beginnen niet alleen je mobiel uit, maar doe ook je horloge af en stop dat diep in je zak. Stel je er vervolgens op in dat je naar een impressionistisch schilderij gaat zitten kijken. Soms gebeurt er niks, dan kijk je gewoon een poosje en laat je de indrukken toe die dat oplevert. Maar af en toe, en naarmate de voorstelling vordert steeds meer, klinken er prachtige meerstemmige liederen. Stemmige, serieuze, maar vaak toch ook heel vrolijke muziek. Als een van de vier naaisters die allemaal Georgette heten (maar het is Wine Dierickx) roept om Patatten Met Saucissen, blijkt dat zelfs het begin van een loepzuiver gezongen potpourri van stoute Vlaamse en Nederlandse volksmuziek. Zoek niet naar een lijn of naar een structuur. Laat het allemaal gewoon over je heen komen. Of laat het toe langsachter. Want Un grand nombre de nos pensees attaquent notre ame par derriere.

De plotwendingen zijn leuk gevonden en het acteerwerk is in orde. Jammer dat de spanning net even te vaak wegzakt. Een aardige voorstelling dus. Maar niet meer dan dat. Sjanne (zoals de actrice het zelf uitspreekt) zal pas echt de legendarische Jeanne d’Arc worden als het vuur van de brandstapel zijn werk heeft gedaan. Dat symboliseert dan de keuze waarvoor iedereen wel eens komt te staan, eerloos doorgaan of eervol ten onder. De parallel met Jezus die pas Christus is geworden door zijn spectaculaire sterven aan het kruis is dan weer net even te voor de hand liggend. Moet de actualiteit van de dag er nou echt in? God (een Jan Joris Lamers look-a-like) laat terloops vallen dat leiders als Balkenende en Blair hem af en toe bellen voor advies. Mmmwaah. Als Hij nou nog zo alert was geweest om zevendedagadventiste Marianne Thieme aan dat lijstje toe te voegen. Volgens Mooser Colson moet je voor dappere miniclubjes niet te streng zijn. Daar heeft ze gelijk in. Maar wat tegenwicht tegen wat naar een dapper fanclubje riekt (de eerste vier bijna eensluidende minirecensies met vijf geweien). Dat moet wel kunnen, vind ik.