theaterpraat

September 2007 De psychoanalytici Melanie Klein en Melitta Schmideberg zijn niet alleen elkaars wetenschappelijke tegenstanders, ook als moeder en dochter liggen ze hopeloos overhoop. In de lente van 1934 komt het tot een escalatie als Melitta tot de conclusie is gekomen dat haar broer niet is verongelukt, zoals eerst werd aangenomen, maar zelfmoord heeft gepleegd. In wat haar allerlaatste bezoek zal zijn, confronteert ze haar moeder met wat volgens haar de oorzaak is van dat drama. De nietsontziende manier waarop Melanie Klein haar twee kinderen, Melitta en Hans, aan een intensieve psychoanalyse heeft onderworpen om een speltheorie te ontwikkelen.

Voor regisseur Mirjam Koen lijkt terugbrengen tot de essentie het basisprincipe te zijn geweest bij deze voorstelling. Want in een sober en strak toneelbeeld, waarin open kasten overheersen, laat ze de drie actrices met ingetogen spel het verhaal vertellen van de dramatische vierentwintig uur waarin het gezin Klein voorgoed uit elkaar spat.

Het gevecht tussen moeder en dochter en de strijd tussen de twee rivaliserende therapeuten lopen voortdurend door elkaar. Op het ene moment kan Melanie op Melitta’s verwijten nog als gekwetste moeder reageren, om meteen in een volgende zin als haar voormalige psychoanalytica terug te slaan. Ook Melitta wisselt steeds van rol. Als ze zich in het nauw gedreven voelt als dochter, zet ze zonder scrupules haar kennis als wetenschapper in om haar moeder’s zelfverzekerdheid aan het wankelen te brengen.

De moed en het mooie gebaar
Na afloop verzamel ik al mijn moed, neem voor alle zekerheid eerst toch nog maar een pilsje, en spreek dan Marlies Heuer aan. Natuurlijk houd ik er rekening mee dat ze zou kunnen zeggen dat ze niet bereid is met me te praten. Maar dat doet ze niet. Ze zegt niet dat ze dat niet wil. Ze laat het me merken. Met een subliem gebaar waarin het subtiele dédain van Madame De Guermantes, de hooghartigheid van Cecile van Buuren en de onuitstaanbare zelfverzekerdheid van Melanie Klein in één majesteitelijke hoofdbeweging samenkomen. Met die onvergetelijke hoofdbeweging maakt ze me duidelijk dat ik mijn vraag moet voorleggen aan de actrice die naast haar staat, Romana Vrede, in de voorstelling haar assistente Paula Heimann.

Zo halverwege mijn wat onhandig geformuleerde maar van een uitgebreide toelichting voorziene vraag, merk ik dat Madame De Guermantes toch meeluistert. En even later, tijdens het helder verwoorde antwoord van Romana Vrede, krijg ik zelfs het idee dat Marlies Heuer daar iets aan zou willen toevoegen. Dat doet ze vanzelfsprekend niet. Ze wacht. Pas als ze het kan doen zonder haar collega voor het hoofd te stoten, mengt ze zich in het gesprek. Ik doe mijn uiterste best om een glimlach van triomf te onderdrukken.

De borst en het schuldgevoel
Volgens Melanie Klein komt het cruciale traumatiserende moment in een mensenleven ongeveer een jaar na de geboorte, als een baby zich bewust wordt van de moeder als persoon. Want door het besef dat je om te eten je moeder elke keer weer pijn moet doen door aan haar borst te zuigen, raak je in een depressie. Waarna je voor de rest van je leven last blijft houden van een schuldgevoel.

Met z’n drieën praten we, inmiddels in een ontspannen sfeer, eerst wat na over de symboliek die Melanie Klein hanteerde in haar analyse van de kinderpsyche. Ik had natuurlijk wel begrepen dat die rode speelgoedlocomotief in het begin van de voorstelling naar een penis verwijst. Maar dat in het vioolspel van meisjes hun onderdrukte masturbatiefantasieën tot uitdrukking komen? Nee, dat is nieuw voor me. Tijd om daar lang over na te denken, heb ik gelukkig niet, want we moeten nog even terugkomen op die borst en op dat schuldgevoel.

Aan het eind van de voorstelling bleek namelijk dat Hans toch niet door zelfmoord, maar door een val tijdens het bergbeklimmen om het leven is gekomen. Vooral door het sublieme spel van Marlies Heuer waren de toeschouwers niet in de lach geschoten toen Melanie Klein dat ongeluk naar zichzelf toe associeerde. Want Hans verongelukte tijdens het bergbeklimmen in Rosenbergen. Roze berg, terug naar de moederborst dus, redeneerde mevrouw Klein, op weg naar de tepel, in een poging om zich van zijn schuldgevoel te bevrijden, vond hij de dood.

Door de uitstekende manier waarop Marlies Heuer acteerde, haalde niet alleen niemand het in z´n hoofd om te gaan lachen, maar bleef ook de tragiek van Melanie Klein steeds voelbaar. Een goede en integere voorstelling dus, met uiteindelijk ook nog een prettig nagesprek. Maar die magnifieke hoofdbeweging aan het begin van dat gesprek. Niet voor een zaal met betalende toeschouwers, nee, alleen voor mij. Dat blijft voor mij toch het hoogtepunt van de avond.

Melanie Klein van Onafhankelijk Toneel ging in première op 30 september 2006, hernomen op 30 augustus 2007
Tekst: Nicholas Wright
Vertaling: Eva Hopkins
Regie: Mirjam Koen
Spel: Marlies Heuer, José Kuijpers en Romana Vrede