theaterpraat

Schots culturele beleid, toneelstukken in vertaling, bezuinigingen, en een beetje van een recensie.Het lijkt alsof de meeste voorstellingen van vertaalde, oorspronkelijke buitenlandse toneelstukken door Schotse gezelschapen zijn gemaakt. Binnenkort brengt het National Theatre of Scotland met het Vlaamse gezelschap Victoria ‘Aalst’ naar Londen, en gisteravond was in het Bush Theater de Engelse (Schotse?) vertaling van ‘Mensch Meier’ van Duits schrijver Franz Xaver Kroetz opgevoerd. Bovendien lijkt alsof de meeste theaters die iets doen aan buitenlands toneel, een vrouwelijke leiding hebben (zie beneden). Waarom weet ik niet maar misschien is het ondergraven van een bestaand stelsel niet weggelegd voor mannen…Eigenlijk zou ik moeten naar geen vertalingen gaan als ik Brits theater wil recenseren, tot voor kort is internationaal theater (dwz oorspronkelijk niet Engelstalig) hier vrij marginaal geweest. Maar ik ben bezig met mijn eigen vertalingen en ik wil zien hoe andere vertalers met de nodige problemen omgaan. Toneelstukken in vertalingDe kern van die problemen is namelijk of je het toneelstuk in het land van herkomst laat afspelen, of laat je het naar het Verenigd Koninkrijk verhuizen? Is de Britse theaterbezoeker xenofobisch of is hun gemiddelde opleidingsniveau zo dat je niet neerbuigend hoeft te doen? Zijn ze bang voor het buitenlands of is de theaterbezoeker juist iemand die in het buitenland geïnteresseerd is? Je kunt in ieder geval geen voetnotities aan een voorstelling plakken, maar je kunt misschien de tekst manipuleren. In het geval van de vertaling waarmee ik bezig ben, blijft Albert Heijn ‘Albert Heijn’, of wordt het ‘supermarket’ of ‘Sainsburys’? Eten de jongens ‘amandelenbrood and Coca Cola’, ‘almondcake and Coca Cola’, ‘Dutch cake and Coca Cola’, of ‘cheese on toast with Coca Cola’ of zelfs ‘pizza and Coca Cola’? (Als je iets van vertaaltheorie wilt weten worden de graden van veranderingen soms beschreven (in het Engels) als: 1 Borrowing [word not translated] 2 Calque [lexical: – new expression respecting target language syntactic structure - and structural: - respecting target language semantic meaning] 3 Literal [reversible] 4 Transposition [obligatory & optional: base and transposed expressions do not necessarily have same value 5 Modulation [obligatory or optional but unique solution & perfect correspondence] 6 Equivalance 7 Adaption. Maar maak je hier geen zorgen, alleen docenten die zelf geen vertalingen maken proberen deze termen te hanteren).Het stuk van Kroetz is al van te voren als ‘Tom Fool’ in het Engels genoemd, wat voor een Engels vertaler al een beetje twijfelachtig klinkt, maar misschien niet voor een Schot. Als Schotland zich met meer zelf vertrouw zou manifesteren dan misschien worden de taal verschillen net zo groot als die tussen Vlaanderen en Nederland. Schots cultuurbeleidAllang is Schotland een beetje apart geweest (‘Een beetje?!’ zou een Schot zeggen). Al vijftig jaar is er het Edinburgh International Festival én het Fringe Festival (ze zijn twee aparte dingen). Nu hebben ze hun eigen regering en ze voren een eigen cultuurbeleid. Ik kan maar alleen voorstellen dat hun cultuurbeleid meer verlicht is dan het Engelse, vooral als ze meer bezig met internationaal werk zijn. Ook is het merkwaardig dat de gezelschappen die bezig met internationaal werk, zoals het Citizens Theatre, al meer dan veertig of vijftig jaar gevestigd zijn terwijl de Engelse gezelschappen elk jaar nerveus bezien of ze het volgende jaar wel financieel kunnen blijven draaien* * Nu dat het Olympische Spelen 2012 de begroting zo overschreden is - ze waren vergeten btw in rekening te brengen - doh! - worden Londense gezelschappen nog onzekerder. Ik heb altijd gelachen als jullie in Nederland het over bezuinigingen hebben en nu hebben we het weer: de begroting voor kunst en cultuur wordt met 35% gesneden (ik heb geen punt weggelaten, het is wel vijfendertig procent). Voor de andere Schotse producenten die bezig zijn met internationale toneelstukken, heb je het Traverse Theatre (al 44 jaar oud en uitsluitend in het Schots vertaald) en Grid Iron (maar de artistieke leiding, Ben Harrison, is met een Nederlandse getrouwd en is soms op het MUZ Theater te werk gesteld, dus hij heeft een voorsprong).Dan is er nog de vraag wat het vertalen van een toneelstuk betreft: hoever ga je in het aanpassen van een stuk aan het nieuwe publiek? Als je heel veel veranderingen inbrengt dan moet je je afvragen waarom voor dat toneelstuk aanvankelijk gekozen is. Het feit dat Brecht nooit echt succesvol in Amerika is geweest, is misschien te wijten aan het feit dat het ging om een poging om schmaltzy musicals van zijn toneelstukken te maken, precies waar hij zich verzette.’Tom Fool’ (‘Mensch Meier’)Als ik me afvraag waarom voor ‘Tom Fool’ was gekozen dan is dat niet te zeggen dat het geen geweldige voorstelling was. Het is perfect voor zo’n klein speelruimte als het Bush Theatre waar de claustrofobie van het gezinsleven wordt weergegeven en het spel van de drie acteurs is zo naturalistisch als ik nooit eerder heb gezien. De kleinste beweging heeft resonantie. Perfect voor zo’n schrijver als Kroetz die bekend voor zijn hyper-realiteit staat, maar het herinnert me dat ik niet meer kan hopen dat ik ooit toneelspeler zou worden. Maar het stuk is gedateerd. Nu is het beeld van de man met onbegrip voor de verwezenlijking van zijn vrouw en zoon achtergehaald, het idee van ‘een baan voor het leven’ is, in Engeland tenminste, al jaren maar een waanidee. Toen het stuk voor het eerst in 1971 in Duitsland op het toneel kwam, wekte de weergave van het ‘echt leven’ zoveel verontwaardiging op dat de politie het theater moest beschermen. Tegenwoordig programmeert geen enkel theater in heel Engeland meer een echte controversiële voorstelling, vrees ik… Maar toch is het een mooie weergave van die tijd en de maatschappelijke aardverschuiving in de relatie tussen man en vrouw, ouders en kinderen, werknemer en werkgever. Je hoeft in ieder geval geen een nieuw stuk over dat tijdperk te schrijven als zo’n mooi, waargenomen stuk al achtergebleven is. Tevens, de mevrouw naast mij zei dat mannen nog altijd zo emotionele analfabeet blijven (vanzelfsprekend kent zij mij nog niet…).En hoe is men omgegaan met het feit dat het stuk oorspronkelijk in Duitsland afspeelt? Eigenlijk was ik niet bewust van enige sleutelen aan de tekst, maar ik ben niet bekend met de bron tekst. De enige merknaam, wat vaak problemen kan opleveren, was BMW, dat internationaal is en waar de hoofdpersoon z’n zestien schroeven in de deuren van auto’s schroeft, en Parker 51, de pen die hij al twee weken niet durft van zijn baas terug te vragen (het is mogelijk dat de pen iets anders in de brontekst is). De hoofdpersoon draagt zijn overduidelijk Duits naam nog, Otto Meier, maar ze durfden de naam van de voorstelling geen ‘The Man Meier’ of zoiets te maken - net té buitenlands. Binnen het stuk blijft het Herr en Frau Meier, rekeningen worden in marken afgerekend, er is een kruik, vrij onbekend in Engeland, in de koelkast, en de posters van de zoon, Ludwig, blijven in het Duits. Misschien is het feit dat de situatie zo gemakkelijk herkenbaar is (voor iemand van mijn leeftijd in ieder geval), voegt het alleen maar meer waarde toe dat het stuk zich in het buitenland afspeelt. Het is een universeel, of minstens Europees, verhaal, waarvan de critici hier hebben genoten.’Tom Fool’ door Franz Xaver Kroetz, van Citizens Theater (www.citz.co.uk) speelt in het Bush Theater (www.bushtheatre.co.uk) t/m 21 april.’Aalst’ door Pol Heyvaert, van het National Theatre of Scotland (www.nationaltheatrescotland.com ) Victoria (Belgie) en Tramway speelt in het Soho Theatre (www.sohotheatre.com) 17 t/m 28 april en op tournee t/m 17 mei.Het Edinburgh International Festival 10 augustus t/m 2 september: www.eif.co.uk/Het Edinburgh Fringe Festival 5 t/m 27 augustus: www.edfringe.comReactie theaterwezens (in het Engels) op bezuinigingen: http://arts.guardian.co.uk/art/news/story/0,,2050582,00.html Voor een overzicht (in het Engels) van de opmars van vrouwen in het theaterlandschap, kijk naar: http://arts.guardian.co.uk/theatre/drama/story/0,,2049526,00.html. Interessant (van een internationaal standpunt) is de theaters waarmee ze een band hebben of hebben gehad.