theaterpraat

Van tevoren, mijn excuses. Wat volgt is een beetje van een tirade, kort samengevat: culturele instellingen, theaters, gezelschappen, festivals! Als jullie iets in het Engels willen publiceren, zorg eerst dat het Engels correct en goed leesbaar is!

Nu is het echt te ver! Normaal gesproken zou ik de schuldige niet noemen maar dit was schrijnend. Eén van de belangrijkste podia voor de promotie van de Nederlandse (en Belgische) podiumkunsten onder buitenlandse programmeurs – maar het Engels op de website van Tweetakt is soms niet te begrijpen.

Ik overdrijf niet, het Engels is soms echt niet te begrijpen. En ik ben zelf nativespeaker Engels.

Misschien moet ik eerst beginnen met mijn standaard, diplomatiek tekst over de kwestie van het Engels van Nederlanders. Standaard tekst omdat dezereactie van mij steeds uitgelokt wordt; diplomatiek omdat ik reeds bewust van mijn positie als ‘buitenlander-in-NL’ ben (‘westerse allochtoon’) en ik wil voorkomen dat ik de reactie ‘Rot op naar je eigen land dan’ over me heen roep. Ik ben ook bewust dat mijn eigen NL’s lang niet altijd zo geweldig is.

Maar om te beginnen: de taalvaardigheden van meeste NL’ers is bewonderingswaardig. Niet alleen onder de hoogopgeleiden maar conciërge, tramconducteur of schoonmaakster kan zich prima reden in het Engels. En niet alleen in het Engels, maar voor degenen van een bepaalde generatie ook in het Frans en Duits en wie is er ook niet bezig met een avondcursus Spaans?

Deze reputatie is al honderden jaren staand en ik ga nu ook niet beginnen over de redenen ervoor (NL is een klein-/handelsland, de grenzende buurlanden, bezettingen door buitenlandse machten, Amerikaanse/Britse tv/popmuziek, enz).

En dan daarintegen doet Groot Brittannië zo weinig aan vreemde talen: minder dan 40% van de bevolking hebben een tweede taal (in werkelijkheid veel lager, volgens mij, en vooral door immigranten vertegenwoordigt). Op school is een vreemde taal als vak niet meer verplicht en minder dan 10% van leerlingen doet mee. Ieder jaar gaan vreemde taal afdelingen voorgoed dicht op de universiteiten.

De taalvermogen van de typische Engelsman in het buitenland is dus beperkt tot HARDER EN LANG-ZAAM-MER SPREKEN met handgebaren en het gebruik van één of twee woorden uit het Frans, toch onthouden, maar in welk land dan ook toegepast waar hij/zij zich toevallig bevindt. COM-PREND-EZ?

Maar als het om het vermogen van Nederlandse tekstschrijvers in het Engels een tekst te maken, ligt het wat anders. Helaas zijn de fouten zeldzaam zo amusant als de voorbeelden van I Always Get My Sin door Maarten H. Rijkens – het voorbeeld dat meteen in gedachten komt is te grof voor deze pagina - maar er is wel een heel scala van het niet begrijpbare tot onleesbare; een scala van een licht tot een hard geruis die voorkomt dat je boodschap overkomt.

Goede voorbeelden van teksten komen nauwelijks voor. Zo erg is het. De Rotterdamse Schouwburg doet het goed als teksten in het Engels moeten verschijnen maar daar ook, ondanks het hoge niveau, worden af en toe idiomatische uitdrukkingen uit het Nederlands letterlijk vertaald.

Maar het echte probleem betreft de overgrote meerderheid van teksten op websites van gezelschappen en festivals; teksten die bedoeld zijn om NL’s theater in het buitenland toegankelijk te maken, om NL’s theater in het buitenland te promoten, om programmeurs in het buitenland uit te nodigen om verder te lezen, naar NL te komen, en – uiteindelijk – voorstellingen uit Nederland te halen. Om te zwijgen over boventiteling van opvoeringen en aanvullende informatie dat aan een buitenlands publiek wordt verstrekt.

Mijn eerste aanleiding om iets op de website van Moose te zetten over het beroerde Engels van Nederlandse gezelschappen en instellingen was toen ik de internationale nieuwsbrief van een gerenommeerde theaterinstelling had vertaald (kennelijk begrijpen zij in ieder geval dat een native- of nearnative speaker soms noodzakelijk is). Betreffende nieuwsbrief ging over alle de gezelschappen, theatermakers en voorstellingen die over de afgelopen zomer in Nederland en in het buitenland te zien waren.

Uit nieuwsgierigheid keek ik naar de websites van een paar van de gezelschappen die in het buitenland wilden profileren – of (desondanks) al een profiel hebben - en ja, niet alleen de onhandige, niet idiomatische teksten maar gewoon fout Engels, niet af en toe, maar van begin tot eind.

Voordat ik mijn toetsenbord breek, een paar opmerkingen:

1) Ik weet dat mijn Nederlands soms een bron van entertainment is (net als de tijd dat ik zei dat mijn hospita heel goed was omdat ik geen hoer hoefde te betalen - ik bedoelde, natuurlijk, dat ik geen huur hoefde te betalen) maar ik waag het niet om teksten van mij in het Nederlands te laten publiceren zonder dat iemand anders – dwz een nativespeaker - het eerst heeft gecontroleerd. Helaas is er niet altijd iemand bereid om mijn teksten voor Moose te controleren.

Wat ik erbij wil zeggen is dat ik bewust ben van mijn eigen beperkingen maar ook dat er zijn eigenlijk weinig NL’ers, en ik doel ook op professionele vertalers, die goed genoeg zijn om te schrijven voor nativelezers.

2) Veel mensen kunnen zich op vakantie prima redden in het Engels maar ook in zakelijke gesprekken, aan de telefoon en ook in e-mails. Maar dat betekent niet dat je geen fouten maakt. In de mails valt het misschien op dat je een paar fouten hebt gemaakt maar wij (de nativespeakers) voelen geen behoefte om je te verbeteren: we begrijpen (min of meer) wat je bedoelt in ieder geval.

Dat is nadrukkelijk niet het geval met ingewikkelde teksten en teksten die bedoeld zijn voor publicatie.

Ik heb een theorie dat meeste teksten in het Engels die door NL’ers zijn geschreven nooit aan nativespeaker uitgevers of een redactie worden gegegeven. Ze zijn wellicht geaccepteerd in andere landen door niet-nativespeaker Engels – die het niet beter weet - en dus veel van die teksten worden gelezen door mensen, redactie en publiek, die ook geen native-speakers zijn.

Mensen die trakteren in het Engels te publiceren worden weinig geconfronteerd met nativespeaker lezers. Daarom kunnen ze niet voorstellen dat hun teksten slecht zijn. Trouwens, ik vermoed dat Duitse lezers soms NL’s Engels beter kunnen begrijpen dan ik.

3) Tekst voor reclame – wat meeste tekst op websites voor gezelschappen is, je wilt toch dat mensen naar je voorstellingen komen? - is het moeilijkst te vertalen. Bovendien gaat het om onderwerpen – theater, kunst – die ‘subliem’ kunnen zijn, of in het domein van het subjectieve en poëtische behoren - wat tekstschrijven nogmaals moeilijker maakt.

Met reclame maken is het niet zoveel een kwestie van vertalen maar herschrijven, afgeleid van de vertaling. Het is geen kwestie van een één voor één vertaling (sorry als dat vanzelfsprekend is voor mensen maar voor veel andere mensen – geloof me – is het niet) maar van de ‘goede knopjes vinden om er op te drukken’. Indruk maken maar soms met andere beelden en effecten dan die in de brontekst. En als het om het subliem gaat, dan moet je wel een goede beheersing van de taal hebben: schrijvers weiden hun hele levens om het zo goed mogelijk uitdrukken in hun eigen taal, waarom denken mensen dat zij het zomaar kunnen doen in een vreemde taal?

Maar het soort fouten dat voorkomt: ‘Dat voorstelling was de knieën van de bijen’ - ? ‘Knieën van de bijen’ is bees’ knees letterlijk vertaald, wat het neusje van de zalm betekent. Zo’n grof voorbeeld komt nauwelijks voor maar zoiets als de volgende (als ik me goed herinneren) wel: ‘For the audience, the dancing was infectious’, vermoedelijk van ‘Voor het publiek, was het dansen aanstekelijk’. Het gebruik van ‘Infectious’ in figuratieve zin is zeer twijfelachtig buiten één vaste uitdrukking (namelijk ‘infectious laugh/laughter’) en dan zou het hier betekenen dat het publiek ook begon te dansen.

En dan het overmatige gebruik van zinsdelen in het begin van een zin, heel gewoon in het NL’s maar alleen in minder mate mogelijk in het Engels (klaarblijkelijk door weinige NL’ers bekend); gedachtensprongen, het overslaan van het vanzelfsprekende terwijl het niet zo vanzelfsprekend is in de doeltaal; en spelfouten - wat erg is, omdat het meer een geval van zorgeloosheid is (en ik heb het hier niet over het verschil tussen ‘Engels’ Engels en ‘VS’ Engels).

Als die fouten af en toe in een tekst verschijnen, is dat misschien niet erg (eigenlijk is het wel, maar toch), maar helaas is dat lang niet het geval. De opeenstapeling van vreemde zinsbouwen, de letterlijke vertaling van de NL’se idiom, het verzuim of onvermogen om de goede nuancering in het Engels te vinden, hebben hetzelfde effect als een toenemende geruis dat het onmogelijk maakt om je tekst te begrijpen, en een goede indruk van je voorstelling of esthetiek te geven.

Op z’n ergst kan een tekst zo slecht zijn dat het irriteert, en ik heb een keer een toneeltekst van me afgeworpen omdat de samenvatting zo afschuwelijk was.

Wat kan het mij schelen?

Soms krijg ik de indruk dat mensen denken dat ik hypercritical ben, dat ik overdrijf, en ik moet toegeven dat ik wel een belang bij heb: een Engelsman in NL, geïnteresseerd in theater, die ook Nederlands spreekt, en die ook wat bij wil verdienen. Ik word wel geïrriteerd met die mensen en instellingen die denken dat ze zomaar een stagiair of vrijwilliger kunnen inzetten om teksten voor de buitenlandse markt te maken - en daar gaat het om, afzet, – terwijl voor marketing en publiciteit voor de inheemse markt gebruiken ze mensen die minstens een HBO opleiding hebben gehad en zoveel jaren ervaring. En dan die mensen die denken dat het zonde van het geld is voor een vertaling te betalen terwijl ze zelf, of hun neef of wie dan ook, Engels op school hebben gehad (‘met goede cijfers, hoor’). En dan de zogenoemde professionele vertaalbureaus die geld verdienen door precies hetzelfde (twijfelachtige) kwaliteit te leveren. Hebben mensen zoveel verachting voor hun eigen taal dat ze geen aandacht hebben voor een vreemde taal? Ik word ook geïrriteerd met het gedacht dat het feit dat mijn NL’s niet perfect is, men het idee geeft dat ook mijn (native) Engels niet goed is (terwijl het tegenovergesteld waar is). Mensen die niet kunnen voorstellen hoeveel hoofdpijn het redigeren van hun ‘Engelse’teksten veroorzaakt.

Excuses, mijn felheid, stelligheid en algemene beweringen ondergraven mijn betoog. Maar luister, als je tekst vol spelfouten en moeilijk te lezen is, laat staan te begrijpen, wordt het niet gelezen, gaat het de afvalbak in (neem je de moeite niet om mij serieus te nemen, neem ik jou niet serieus; is je tekst niet representatief, dan trek je de gevolgen). Of stel je voor: je publiciteit belandt op het bureau van een angelsaksische programmeur. Misschien is de vertaling niet eens slecht, alleen maar een beetje vlak. De programmeur krijgt geen indruk, gevoel, voor de geweldige voorstelling die je te bieden heeft. Hij besteedt dus z’n tijd elders en jij bent niet wijzer.

Ik kan mijn betoog verbreden om slechte ondertitellen ook aan te vallen (tv, film), om het over de onleesbaarheid van teksten bij tentoonstellingen te hebben, en onderwijsinstellingen die hun studenten Engelse vaktaal leren die nergens bestaat behalve in Nederland. Maar ik heb alweer hoofdpijn, ik laat het dus hier bij theater, en de opmerking dat ik niet te duur ben als je iets leesbaars in het Engels wilt hebben…

De vertaling door Terry Ezra van ‘Yasser’ door Abdelkader Benali is te zien in de Koninklijke Schouwburg, 25 t/m 28 november. Voor meer informatie, zie: www.ks.nl/vrienden/proginfovrienden.aspx?pageid=2&mode=&version=&voorste...