Gezocht: interdisciplinaire taal

Beste Willem,

Anders dan jij ben ik niet al te bang Stuggezaal te vervelen – eerder voor het omgekeerde. Natuurlijk ga ik je reactie opnemen op mijn site, dank voor je toestemming daarvoor.
En dan nu terzake, want ik geloof wèl in discussie ten overstaan van een forum, al is het nog zo virtueel. Ik ben ook niet bang afgeblaft te worden door een jonge theaterwetenschapper, anders kwam ik hier natuurlijk al helemaal niet – ik ben het inmiddels al helemaal gewend.

Mijn stellingen kwamen indertijd voort uit precies dit soort ervaringen: als ik ook maar probéérde te komen tot een soort van dialoog, werd ik in de hoek gezet - zoals jij het nu ook weer doet.
Mijn stellingen zijn precies wat ze pretenderen te zijn: Stellingen, geschreven voor een speciale bijeenkomst van de Boekmanstichting, en voor zover ik verwijs, verwijs ik bijna uitsluitend naar de literatuur die voor die bijeenkomst in een speciale map aan de deelnemers was verstrekt. Die literatuur vormde bij elkaar een verzameling, een Gestalt, die een nogal krachtige bewijsgrond onder mijn stellingen legde, en is dus niet een te hooi en te gras bij elkaar gezocht stapeltje teksten zoals jij kennelijk veronderstelt.

Ik ben geen theaterwetenschapper, en ik ben, wat theater betreft, zelfs geen wetenschapper, omdat ik weet dat er, op basis van het 'object' theater geen wetenschap te bedrijven valt in de, inderdaad beperkte, opvatting van wetenschap die ik er op na houd. Wel ben ik een voorvechter van, wat ik noem, 'systematische reflectie'; ik doe mijn best.

Je reageert, als theaterwetenschapper, op mijn eerste stelling (er is geen vorm van reflectie die haar object zozeer onderschat als de theaterwetenschap) door haar zo ongeveer te bewijzen. Dat gaat zo:

Marc-Jan: Er is geen complexer object dan theater.

Theaterwetenschapper: Nonsens. Ooit van Quantumfysica gehoord? Of Genetica? Of Metereologie of sociologie of wat dan ook? Dacht je nou werkelijk dat er een wetenschapsgebied bestaat, dat ongecompliceerd is?

(Wat een tekst! Die zou ik niet durven te schrijven, omdat ik het personage van de theaterwetenschapper dan toch werkelijk te plat zou maken, in mijn idee. Maar jij denkt daar dus mee weg te komen. Onderschatting. Onderschatting.)

Marc-Jan: Ik heb niet gezegd dat er ongecompliceerde wetenschapsgebieden zijn. Ik beweer alleen dat temidden van alle objecten die de wetenschap zich kan kiezen, theater het meest complexe object is. Waarom? Omdat wij 'de mens' ten tonele voeren die zich stap voor stap bewust wordt van alle denkbare producten van denken en intuïtie. Zo is heeft bijvoorbeeld de door Heisenberg geformuleerde onzekerheid er diep ingehakt bij de mens, en die onzekerheid reflecteert zich niet alleen in de relatie tussen de makers en hun product maar ook direct op het podium, in personages, in plots, en in taal.
Genetica? Vraag je me serieus of ik daar nog nooit van heb gehoord? Of hang je alleen een schoolmeester uit? (De genen zijn nu wat ik een relatief simpel object noem, terwijl ik de wetenschap die de genen en hun consequenties bestudeert daarom nog geen 'ongecompliceerd gebied' noem). Jawel, ik heb van de genetica gehoord, en ik zie ook hoe bijvoorbeeld het denken over erfelijkheid, maar ook over over memen, onder andere de basis vormen voor het discours over discours, een discours bijvoorbeeld waarbinnen Jan Joris Lamers zich met zijn publiek verhoudt. De vraag of hij zich daarvan bewust is (ik denk van wel, maar kan daarvoor geen bewijzen vinden) doet daarbij eigenlijk niet ter zake.
Van metereologie had ik inderdaad nog nooit gehoord, maar een beetje googelen heeft dat verholpen. Vanuit de meteorologie is de chaostheorie ontstaan, die weer aansloot bij de onzekerheden waar we al mee moesten leven. Ook het denken over chaos, en het zien van (wat nog iets anders is dan begrijpen) de structuren die in chaos bestaan komen, bijvoorbeeld via de muziek, terug in het theater.
Sociologie: Ik studeerde dat, ooit, in de geest van Peter Berger. Maar Norbert Elias en zijn volgelingen verdragen zich daar niet mee. De rest is theater.
Of wat dan ook? Tja: daar zit het hem: Heeft u wel gehoord van Wat dan ook? Zo nee, dan mag u niet mee praten, want wij zijn toevallig Specialisten in Wat dan ook.

In het theater vervloeit het subject met het object – en dan niet in een geabstraheerde vorm, zoals elke wetenschap dat doet, maar in de complete zin. Het subject trekt zich aan de haren uit het moeras, uit de genensoep, en, als het zich de kans gunt, weg van de nuceaire obliteratie. Dàt maakt het theater tot het meest complexe object, omdat het alle andere kennisgebieden, wetenschappelijk of niet, in zich verenigt; omdat het geen abstractie is van de mens of van een van zijn samenstellende componenten, maar omdat het de mens zèlf is die zich, zichzelf bestuderend, aan zijn object ontworstelt en vervolgens weer daaraan toevoegt. Dat is iteratie, en dat het zich van elk ander iteratief proces onderscheidt komt omdat het proces zich van zichzelf bewust is – ook als de mens die dat proces draagt en voert, zich daarvan nìet bewust is:
Theater is bewuste zowel als onbewuste, individuele zowel als collectieve reflectie op de mens, op het leven, op zin.

De Theaterwetenschapper: Theater is net zomin als andere kunstvormen in eerste instantie reflectie. De metafoor 'Spiegel van de wereld' werkt niet door in 'bespiegeling over de wereld.' Reflectie dient gedegen en onderbouwd te geschieden. Kunst niet. De meeste kunst is ook zonder voetnoten te genieten en te maken.

Marc-Jan: Goed. Hier lopen we dus uiteen: jij zegt dat theater geen reflectie is, omdat theater niet 'gedegen en onderbouwd' zou zijn. Hier ben jij nu toch degene die een stropop introduceert, want nu is Kunst (je verschuift opeens het focus van theater naar kunst) geen reflectie omdàt het niet gedegen en onderbouwd zou zijn.
Ik zeg dat, ten eerste, degelijkheid en onderbouwing geen noodzakelijk deel van reflectie uitmaken (een baby die zich, kijkend, bewust wordt van zijn hand die open- dicht-open gaat, reflecteert in mijn opinie al. Een kwestie van definitie dus.
Ten tweede zeg ik dat er geen 'kunst' is die niet, op de een of andere manier, degelijk en onderbouwd is, laat staan theater.
Ons verschil ligt misschien daarin (voorzichtig opgeworpen mogelijkheid) dat jij 'theater' hier verstaat als 'een gebeurtenis', terwijl ik het zie als het geheel van alle gebeurtenissen die theater zijn. Ik zie theater als een onderdeel van taal, als een orgaan. Als een orgaan voor zin, en dan in dit geval specifiek, de mènselijke zin.
Degelijkheid en onderbouwing zijn twee volledig irrelevante aspecten, wat mij betreft, in dit verband.

De Theaterwetenschapper: Ik twijfel eraan of voorstellingen als een discussie of een betoog gezien kunnen worden. Niet omdat er iets mis is met de kwaliteit van de argumenten, maar omdat de kaarten tegen het weerwoord geschud zijn: waar ben je het precies niet mee eens als je het niet eens bent met het betoog/de voorstelling? Kun je een voorstelling weerleggen?

Marc-Jan: Natuurlijk kan je een voorstelling weerleggen! Elke toeschouwer doet niet anders, elke keer weer: een voorstelling weerleggen, hem beamen, of hem toevoegen aan je twijfel. Dat is nu precies het proces van, al dan niet bewuste, reflectie! Dat betekent niet dat een toeschouwer op wat voor manier dan ook met een sluitend betoog hoeft te komen – dat kan net zo goed in de intuïtie. Dat kan eerlijk, of oneerlijk zijn, maar zo ligt het wel – en het verweer daartegen bouwt de theatermaker in in de voorstelling – bewust of onbewust – omdat die een voorstelling maakt met minimaal zichzelf, als kritische beschouwer, als maatstaf. Dat is, denk ik, wat jij 'geschudde kaarten' noemt – maar daar is niets oneigenlijks in. Het is nu juist het schudden van de kaarten waarin een deel van het meesterschap, van bijvoorbeeld de schrijver, ligt.
De toeschouwer heeft daartegen het ultieme wapen van de tijd, want hij hòeft niet meteen te beslissen. Hij kan nadenken, herkauwen, vergelijken, verwerpen, en er, uiteindelijk, direct of via een personage in het stuk van een volgende theatermaker, zijn weerlegging presenteren. Zelfs een voorstelling van Bob Wilson kan zo uiteindelijk worden weerlegd. Als het niet door de kijkers is, dan misschien wel door hem zelf.

De theaterwetenschapper: Reflectie is open, doorzichtig en eerlijk.
Marc-Jan: Ach welnee! Reflectie is een proces dat we maar heel beperkt in de hand hebben. Gebeurd voor je het weet, vooral in de westerse, dialectische, ideologie. Wat jij bedoelt, denk ik, is wetenschàppelijke reflectie. Ja, dìe zou zo moeten zijn opgebouwd dat hij open, doorzichtig en eerlijk is – maar dat lijkt me op zich weer een opvatting van wetenschap die jij beschouwt als achterhaald sinds de jaren twintig van de vorige eeuw.

De theaterwetenschapper: Theater is manipulatief, selectief, demagogisch, retorisch, leugenachtig en bedient zich van iedere vuile truuk die er dan nog over blijft, om het punt over te brengen. Ik zeg dit met de grootste liefde voor de kunst....

Marc-Jan: 't is dat je het met liefde zegt, want dit is eerder een tekst van een pooier over de hoer die hij uitbaat. Zijn er pooiers die eigenlijk houden van hun hoer? Waarschijnlijk wel. Tragisch zijn die, tragischer nog dan Trofimov. Natuurlijk, er zijn manipulatieve voorstellingen, en voorstellingen die liegen. Maar daarom is 'theater' nog niet manipulatief en leugenachtig. Er is ook publiek dat niet zuiver op de graat is, maar daarom hoeven we 'het publiek' nog niet op te geven – integendeel; misschien is daar dat leugenachtige theater wel voor bedoeld.