De stelling lijkt zo op het eerste gezicht een botte generalisatie waar maar één antwoord op mogelijk is: "Meestal niet"
Maar er is meer aan de hand, en ik twijfel er niet aan dat deze stelling niet zo maar op stuggezaal wordt ingebracht. Een paar maanden geleden was ik namens de bond op een door de federatie van kunstenaars georganiseerde discussie over leerdoelen in het HBO-kunstvakonderwijs. Bij die discussie zat een van de leiders van de Theatercompagnie, die een voorbeeld gaf van een veelbelovend jong actrice die bij zijn gezelschap in moeilijkheden was gekomen omdat twee opeenvolgende regisseurs totaal tegengestelde eisen aan haar stelden. Tot mijn verbijstering bleek deze man te bedoelen dat deze actrice ongeschikt was voor haar vak; als actrice moet je beschikbaar zijn voor elke mogelijke eis van de artistiek leider van een productie, vond hij. Ondanks het feit dat ze veel kwaliteiten had, diskwalificeerde deze ervaring haar. En het werd, wat mij betreft, nog erger, want het bleek dat de directeur van de theaterschool Maastricht het roerend met hem eens was, en het overgrote merendeel van de deelnemers aan die discussie ook.

Ik was naar die discussie gekomen om aan te geven dat het kunstvakonderwijs totaal de verkeerde richting opgaat. Door een algemene trend in het beroepsonderwijs gedwongen, worden de academies steeds meer een eenheidsworst. Willens en wetens zijn de scholen bezig om de in de stelling genoemde multi-inzetbare pionnen te kweken ten behoeve van 'artistiek leiders'.

Dit is des te ernstiger, daar de toegang tot het veld van de kunsten steeds meer wordt beperkt tot de academies. De andere, eveneens organische, toegang is dat mensen via kleine incidentele producties het vak in groeien, beïnvloed en gecoached door oudere, ervaren kunstenaars. Deze weg wordt door de ontwikkelingen in de kunstensector steeds meer onmogelijk gemaakt, en de praktijk wordt dat grotere gezelschappen hun acteurs van de academies halen en die dan plaatsen in producties die jaren tevoren worden gepland en verkocht. Een praktijk, overigens, die de spiegel is van die in de commerciële sector zoals die door de onafhankelijke producenten in Musical- en TV-land is geïntroduceerd.
We zien dan ook dat opleidingen die nog uitgingen van 'richting', zoals bijvoorbeeld die van Grotowski en Lecoq tot een uitstervende soort behoren.

Moet deze trend nog worden gekeerd?

Ik meen van wel. Ik meen dat een podiumproductie uiteindelijk niet kan zonder de artistieke inbreng van de uitvoerenden, en dat die zelfs in eerste instantie de essentie van een levende podiumcultuur uitmaakt. Zelfs in de meest doorgerekende balletten, de zuiverste reconstructies van 18e eeuwse muziek of in de meest commerciële musicals wordt de uiteindelijke kwaliteit op de dag, het uur van de uitvoering bepaald door de manier waarop de uitvoerende kunstenaars hun energie in de ter beschikkingstaande vorm weten te gieten. Maar daartegenover bestaat een veel breder gebied in de kunsten waarin uitvoerende kunstenaars werkelijk de essentie bepalen van wat er naar de toeschouwers gebeurt, en waar schrijvers, regisseurs, choreografen en andere artistiek betrokkenen slechts dienstbaar zijn geweest in een repetitieperiode. Daar zien we (nog) hoe uitvoerende kunstenaars zich het podium en het publiek toe-eigenen, zoals in extremo in de improviserende kunsten.
Dit laatste gebied komt eigenlijk nu dus in steeds grotere problemen, ten gunste van de door de soap-TV geïntroduceerde praktijk die stelt dat elke acteur, elke actrice, elke zanger(es) op elk moment vervangen moet kunnen worden, omdat het uiteindelijk slechts neerkomt op een leuk smoeltje en goede marketing.

Kan deze trend nog worden gekeerd?

Dat ligt aan de huidige generatie kunstenaars. Van de huidige kunstenaars accepteert een grote meerderheid momenteel contracten waarin hun artistieke inbreng volledig wordt genegeerd, of zelfs ontkend. Een goed voorbeeld daarvan is de problematiek van de herhalingsrechten die momenteel speelt. Alle omroepen (zowel de nationale als de commerciële) vinden het hun goed recht om series en opgenomen producties eindeloos te herhalen en door te verkopen zonder dat de acteurs daarvan ook maar iets wijzer worden. Integendeel zelfs, want op die manier concurreert de acteur met zichzelf, zijn of haar gezicht is regelmatig op TV en wordt dus niet in andere producties gebruikt. Bovendien is het goedkope herhalen een rem op het maken van nieuwe producties.
Toch is het zeer moeilijk om de acteurs in beweging te krijgen om voor hun rechten op te komen. Veel van hen zijn bang voor de macht van de producenten tekenen zonder protest de contracten die ze krijgen voorgelegd. Daarmee erkennen ze impliciet dat ze makkelijk te vervangen zijn.
Acteurs kennen in Nederland ook nauwelijks beroeps-eer. Ze zijn moeilijk te verenigen, en komen niet of nauwelijks voor elkaar op. Ook dat komt waarschijnlijk omdat de concurrentie van niet of nauwelijks geschoolden in Nederland te groot en te makkelijk is, en omdat de producenten steeds meer geneigd zijn om hun producties van het begin af aan te concipiëren op basis van ongeschoold talent dat makkelijk te manipuleren is. De gevolgen voor het niveau van het Nederlands TV-drama, en in het kielzog daarvan voor het Nederlands toneel zijn groot.

Het bovenstaande impliceert een antwoord: Ja, het is mogelijk om de trend te keren, maar daarvoor is het nodig dat 'uitvoerend' kunstenaars zichzelf herwaarderen. Er is een grote hoeveelheid artistiek leiders, nog steeds, die de samenwerking met sterke uitvoerende kunstenaars op prijs stellen, en die momenteel door de academies niet of nauwelijks meer worden bediend en dus ook gemarginaliseerd raken. Ook zij zouden zich tegen de trend moeten keren.
De actie 'Herhalen is Betalen' zou op dit moment een goede testcase kunnen zijn. Het is de bedoeling dat acteurs zich verenigen, maar ook de belangstelling en steun van anderen in de kunsten zullen daarbij belangrijk zijn. Kijk voor die actie trouwens op: http://www.herhalenisbetalen.nl/
Blijf niet werkeloos terzijde!