Moose - Theaterverhalen

5. Poquelin / De blanke wapens

RiRo — Thu, 22 May 2008 23:07:01 +0000

In de tweede klucht van Molière die we vanavond te zien krijgen, speelt Frank Vercruyssen een cocu imaginair, een man die denkt dat zijn vrouw hem bedriegt. Woedend is hij op zijn vermeende rivaal. Zo snel mogelijk wil hij hem van kant maken. Maar waarmee? De hoeveelheid vervaarlijk ogende glimmende ijzerwaren waaruit hij kan kiezen, mag dan indrukwekkend zijn, het lukt de wantrouwige echtgenoot niet om een keus te maken.

Met vier totaal verschillende slag- en steekwapens stapt hij uiteindelijk de planken op. Het is toneel op toneel, we zitten dus op het podium, aan drie kanten van een ongeveer anderhalve meter hoge speelvloer. Tussen die verhoogde speelvloer en de achterwand van de schouwburg zit geen publiek. Daar kleden de acteurs zich om. En daar wachten ze als ze even niks te doen hebben.

De man die er ten onrechte vanuit gaat dat zijn vrouw het met een ander doet, heeft zijn zestiende-eeuwse moordtuig schots en scheef in zijn gordel gestoken. Terwijl hij zorgvuldig buiten het blikveld van zijn rivaal blijft, want hij wil hem van achteren neersteken, haalt hij het ene na het andere wapen te voorschijn. Maar steeds, op het laatste moment, slaat de twijfel toe en stopt hij het weer terug. Dan is het zover. Met een ferme greep omklemt hij het heft van zijn zwaard, aarzelt toch weer, overweegt de sabel, lijkt alsnog voor het zwaard te gaan, en trekt tenslotte met een woest gebaar de dolk. En de schede waarin die dolk zit.

Dat was natuurlijk niet de bedoeling. De lafaard heeft de dolk weliswaar stevig in zijn hand, maar de huls slaat met een enorme klap tegen de achterwand. Vlak boven het hoofd van Tine Embrechts die geen rol heeft in deze scène. Als versteend blijven Vercruyssen en zijn tegenspelers staan. Met van angst vertokken gezichten kijken ze achterom. Zeker een halve minuut gebeurt er niks. Dan, heel langzaam, komt Embrechts overeind. Ze steekt haar duimen op ten teken dat ze ongedeerd is.

Gecontroleerd?
Af en toe vraag je je bij een voorstelling af of het er nou bij hoort of niet. Bij deze vier kluchten van Molière waarbij misleiding en bedrog de gemeenschappelijke thema’s zijn, verwacht ik eigenlijk dat alles er bij hoort. Maar dat dolkomhulsel heeft me aan het twijfelen gebracht. Dat had toch ook een toeschouwer kunnen raken? Als Tine Embrechts een veilig heenkomen heeft gezocht en de scène weer wordt opgepakt, vraagt Vercruyssen tot twee maal toe aan zijn tegenspelers of ze opnieuw willen inzetten. Logisch, hij is ontdaan na het bijna-ongeluk. Of speelt hij dat? En zijn vermeende rivaal Adriaan Van den Hoof? Krijgt die even later, als hij van de ergste schrik is bekomen, echt de slappe lach? Of word ik weer misleid?

Spreekt Tine Embrechts na afloop aan de bar eigenlijk wel de waarheid? Op mijn bezorgde vraag hoe het met haar is na die onbehouwen actie van Vercruyssen, antwoordt ze schouderophalend: ‘Pff, hij zegt dat het gecontroleerd was.’ Ondertussen drukt haar gezicht op niet mis te verstane wijze uit: ‘Dat zal dan wel! Maar ik ben me rot geschrokken!’

Een dolk?
Ik bel Karin. Ik wil weten hoe deze scène verliep toen zij de voorstelling zag.
‘Oei, dat is lang geleden. Waarom vraag je dat?’
‘Ik kom er niet uit. Hoort het er nou bij of niet? Dat met die dolk?’
‘Een dolk? Dat weet ik niet meer. Ik herinner me nog wel dat toen Vercruyssen in die middeleeuwse wapenrusting de scène onveilig kwam maken zijn tegenspelers het niet meer hadden. Op een gegeven moment leken ze zelfs meer lol te hebben dan wij. Ondertussen ging dat natuurlijk wel ten koste van de vaart van het geheel. Waar ben je trouwens?’
‘Gent. Ik spreek je nog. Bedankt hè.’

Het kan bijna niet anders. Het is vast zo dat Frank Vercruyssen improviseert. Dat hij elke voorstelling weer iets anders kiest uit die enorme stapel blanke wapens die voor hem klaar ligt. Elke avond iets verrassends probeert te bedenken. Met de bedoeling dat de anderen in de lach schieten. Maar deze keer scheelde het een haar of het was heel slecht afgelopen.

Een lamp?
Tine Embrechts begint genoeg te krijgen van het onderwerp en probeert het gesprek een andere wending te geven. Ze vertelt dat ze niet zo lang geleden met Saint Amour in Groningen was. En hoe Jan Mulder toen…
‘Sorry, ik krijg een telefoontje. Hé Cécile!’
‘RiRo, ik hoor net van Karin dat je Poquelin hebt gezien en je nu afvraagt of het er bij hoort.’
‘Klopt.’
‘Je bedoelt zeker dat met die kroonluchter?’
‘Kroonluchter? Nee, met die dolk.’
‘Een dolk zegt me niks. Maar toen ik de voorstelling in Haarlem zag, wanneer was het, oktober 2003 denk ik, knapte een van de lampen. Tot grote hilariteit van het publiek. En van de spelers zelf. De scène moest zelfs een paar keer opnieuw worden ingezet … RiRo? Ben je er nog?’

Poquelin van tg Stan ging in première op 21 mei 2003 in het Kaaitheater in Brussel
Gezien op 9 april 2008 in de Schouwburg NTGent in Gent
Tekst: Molière
Spel: Natali Broods, Jolente De Keersmaeker, Sara De Roo, Damiaan De Schrijver, Tine Embrechts, Adriaan Van den Hoof en Frank Vercruyssen

4. Ad memoriam revocare / De koningen

RiRo — Fri, 25 Apr 2008 22:09:18 +0000

Met een grote schaar knipt Matthias de Koning een bescheiden maar vorstelijke kroon uit een glimmend stuk blauw papier. Dat doet hij ijsberend over een inmiddels lege plankenvloer. Aan het begin van de voorstelling stond die nog vol rekwisieten die vanavond blijkbaar niet nodig zijn. Het heeft dan ook even geduurd voor de vloer leeg was. De acteurs zijn meer dan tien minuten in opperste concentratie bezig geweest met opruimen. Af en toe aarzelen ze even en kijken ze elkaar vragend aan, maar dan werken ze weer gestaag door. Zonder daarbij een woord met elkaar te wisselen.

Matthias de Koning heeft de vier andere acteurs ook zo’n papieren kroon gegeven. Jorn Heijdenrijk krijgt er zelfs twee. Die zet hij allebei op. De vier gaan links en rechts van De Koning staan en wachten af. Dan, eindelijk, zegt hij iets: ‘Nu zijn we allemaal koning.’ Ik besluit om niet te lachen. Er hangt iets in de lucht waardoor dat ongepast lijkt. Een fototoestel klikt en flitst. Vijf somber kijkende mannen en vrouwen met een papieren kroontje op hun hoofd zijn vastgelegd voor het nageslacht. Een digitale herinnering in kleur. Picturale geschiedenis op het moment dat de gebeurtenis nog in volle gang is. Een gebeurtenis waar we, wie zal het zeggen, misschien ooit aan terug zullen denken.

Een herinnering
Wat hebben we gezien? Is er stem gegeven aan een herinnering? Maar welk verleden heeft in deze voorstelling dan een stem gekregen? Voor S. is het haar eerste Discordia. Voor mij mijn tweede. We moeten het dus niet hebben van onze eigen ervaringen met het rijke verleden van de groep. Toch wordt onze poging betekenis te geven aan wat we hebben gezien belemmerd door respect. Door ontzag. Want het is moeilijk om je niet te laten beïnvloeden door de geschiedenis. Door het beeld van Jan Joris Lamers die een paar meter van ons vandaan ineengedoken in een stoel zit. Moederziel alleen. Naar buiten starend.

Met enige schroom formuleren S. en ik in ons nagesprek dan ook onze gemeenschappelijke analyse: we denken dat we naar teleurgestelde acteurs hebben gekeken die eerst maar weer eens hun rommelzolder opruimen en allerlei andere voorbereidende handelingen verrichten voor ze eindelijk besluiten wat te gaan zeggen. Tot zover de vorm. Aan de inhoud hebben we geen touw vast kunnen knopen.

Een nieuwe groep
De Koning heeft halverwege de voorstelling een opengevouwen krant op de planken vloer gelegd. Met blauwe tape markeert hij de omtrekken. Ik zie dat het NRC Handelsblad van vandaag is, want ik herken de foto van de bouwput van het Stedelijk Museum. Rechts van die foto moet dan dat stukje staan over de boze Pierre Audi. Onder de foto het bericht dat Discordia na jaren mogelijk weer subsidie krijgt. Het bericht waardoor ik besloot vandaag nog een nieuwe groep op te richten: Theatergroep Drift en Drang. Omdat S. laaiend enthousiast reageert als ik haar dat vertel, wordt zij de artistiek leider.

Vier van de vijf acteurs van de Discordiavoorstelling zijn aan de bar in een verhit gesprek verwikkeld. De vijfde zit nog steeds bij het raam. Verzonken in gedachten. Of luisterend maar de stem van zijn herinneringen. Wie zal het zeggen. Weemoed. Alles in de foyer van Grand ademt vanavond weemoed. En verleden. En herinnering. De artistiek leider van Drift en Drang trekt haar jas aan. Maar ik wil, voor we gaan, nog iets weten.

Een advies
Voor mijn gevoel sta ik al minutenlang te wachten tot een van hen mijn kant op kijkt. Maar dat gebeurt niet. Ik moet dus nu òf gewoon weggaan òf het er maar op wagen. Ik waag het erop: ‘Dat met die krant, was dat…?’ Verder kom ik niet. Als één man draaien de vier acteurs zich naar me toe. O jee! Nu gaan ze me natuurlijk inpeperen hoe onbeschoft het van me is om hun gesprek te onderbreken. Ik voel me hoogst ongemakkelijk. Het is De Koning die het zwijgen verbreekt: ‘Ja. Dat was die van vandaag. Maar dat advies is…’ Verder komt hij niet. Ook hij niet. De andere drie laten, alle drie tegelijk, ook hun waterval van woorden over me neerkomen. Vier over elkaar heen buitelende woordenstromen over het advies van de Amsterdamse Kunstraad en over wat er aan dat advies vooraf ging overspoelen me. Al heel snel begint het me te duizelen. Als ik niet gauw ergens houvast vind, verdrink ik in die kolkende rivier van stemmen.

Onze plannen
En ik wilde alleen maar even weten of die krant er alleen maar vanavond lag. Omdat vandaag bekend is geworden dat de Amsterdamse Kunstraad vindt dat er weer behoefte is aan een gezelschap als Discordia, maar tegelijkertijd het gebrek aan vernieuwingsdrift en ontwikkelingsdrang van die zevenentwintig jaar oude groep betreurt. Heb ik door die krant op het podium vanavond iets unieks meegemaakt? Als we in iets rustiger vaarwater terecht zijn gekomen, zegt De Koning glimlachend: ‘Je ziet bij ons altíjd een unieke voorstelling.’ De andere drie glimlachen ook. Ik glimlach terug.

Dan vertrek ik met de artistiek leider van Theatergroep Drift en Drang naar café De Souffleur. Waar we voor iedereen die het horen wil onze plannen voor de komende vijftig jaar gaan presenteren.

Ad memoriam revorcare 2 – de lange reis van Maatschappij Discordia
Van en met: Annette Kouwenhoven, Matthias de Koning, Jorn Heijdenrijk, Jan Joris Lamers en Miranda Prein
Gezien op vrijdag 18 april 2008 in Grand Theatre in Groningen

3. As You Like it / De voetbalvrouwen

RiRo — Fri, 28 Mar 2008 23:07:34 +0000

‘Bullshit natuurlijk. Maar het is ook een bullshit stuk.’ Een antwoord op een niet gestelde vraag. Van een acteur die in de voorstelling speelde die nog maar nauwelijks tien minuten geleden is afgelopen. Hij laat even een stilte vallen. We zouden nu een tegenwerping kunnen maken. Maar dat doen we niet.

Als de voorstelling begint, kijken we naar een beschilderd voordoek dat tot ongeveer een meter van de vloer is neergelaten. Dat beschilderde doek stelt een theater voor met theaterbezoekers. Daarachter zijn tien onderlijven te zien. Die onderlijven maken danspasjes. Voor het doek, met hun benen over de rand van het podium, zitten twee acteurs. Als de muziek stopt, staan die twee acteurs op en beginnen tegen elkaar te schreeuwen.

Een hertog
Even later steekt Paul R. Kooij, de hertog, zijn bovenlijf onder het doek door om zich er mee te bemoeien. Dat kost hem enige moeite, hij moet flink bukken. Paul R. Kooij schreeuwt niet. Ik zit bijna vooraan, maar ik weet zeker dat de woorden van de hertog, ondanks zijn wat ongemakkelijke houding, ook achterin goed zijn te verstaan. Zijn zoon Orlando en de worstelaar Charles, want dat zijn de ruziemakers, trekken zich overigens niks aan van de sussende woorden van de hertog. Ze zetten hun ruzie krijsend en tierend voort en besprenkelen de voorste rijen overvloedig met speeksel. Ik zit op de tweede rij.

Een clown
Het verhaal begint en eindigt aan het hof, maar speelt zich voor het grootste deel af in een bos. Het is toneel, dus het is een namaakbos. Maar er zijn wel echte dieren. Kippen. Een schaapherder voert die kippen stukjes brood. Alsof het eenden zijn. Er zijn ook namaakkippen. De schaapherder doet het niet met een kip. Ook niet met een namaakkip. Vier andere personages neuken, rukken, en pijpen ondertussen dat het een lieve lust is. Vooral de clown laat zich daarbij danig gelden.

‘Die clown heeft een chagrijnige Toorop-kop.’
‘Toorop-kop? Hoe bedoel je Wilfred?’
‘Hij kijkt grimmig, en dat doet hij omdat de acteur een irritante, onleuke clown moet spelen. Gewaagd tegendraads hoor. Heeft regisseur Rijnders zo’n natuurleuke acteur in huis als Jochum ten Haaf, laat hij hem op afgemeten toon alle grappen weggooien! En dan die seks. Spuiten of slikken, in de keel of in de artiesteningang, alles mag in het bos. Maar moest jij erom lachen? Om wat Rijnders daarvan heeft gemaakt?’
‘Artiesteningang?’
‘Voor Shakespeare is totale seksuele vrijheid voer voor een luchtig blijspel. Bij Rijnders leidt het tot deprimerende ledigheid! Moest jij nou lachen of niet?’
‘Nee, nauwelijks.

Een satire
De regisseur heeft ervoor gekozen de jonge geitenhoedster, het stralende middelpunt van de totale seksuele vrijheid, te laten spelen door een acteur, niet door een actrice. Dat geeft aan dat geruk en gepijp net dat extra’s waardoor ik het toch wel een beetje leuk vind. Voor Rosalind, het vrouwelijke hoofdpersonage, heeft hij jammer genoeg een andere keus gemaakt. Die rol wordt niet door een acteur vertolkt. Geen man dus, die een vrouw speelt, die een man speelt, die als vrouw verliefd is op een man. Het is natuurlijk aan de regisseur om keuzes te maken. Maar de voortdurende aanblik van een actrice die met een hoog opgetrokken riem haar borsten plet, mag Wilfred dan wel onberoerd hebben gelaten, bij mij heeft het geleid tot een zodanig gevoel van deprimerende leegheid, dat ik er, tot nu toe helaas zonder merkbaar resultaat, voor in behandeling ben.

Het is satire. Van alles en nog wat wordt dus bespot. Het probleem bij satire is dat je er alleen om kunt lachen als je kent en herkent wat bespot wordt. En als je het dan ook nog eens enigszins de moeite waard vindt dat daarmee de spot wordt gedreven. Veel van wat voor de toeschouwers in Shakespeare´s tijd bespottelijk was, zegt mij niet zoveel. Het is daarom goed dat de regisseur hier en daar het een en ander heeft geactualiseerd. Hij staat net aan Karin te vertellen hoe hij dat heeft gedaan. Dat komt goed uit. Laten we even meeluisteren.

‘Ik zal je een voorbeeld geven Karin.’ Dat is Rijnders dus. ‘Ergens wordt een opmerking geplaatst over hoe juweliersvrouwen eruit zien: met schoudervullingen. Tja. Daar heb ik dan maar voetbalvrouwen met dikke lippen van gemaakt.’
‘Dikke lippen?’, vraag ik.
Rijnders doet of hij mijn vraag niet heeft gehoord. Karin kijkt verstoord. Ik denk dat ze daarmee tot uitdrukking wil brengen dat ze vindt dat iedereen geacht wordt te weten dat vrouwen van voetballers opgespoten lippen hebben. Ik wist dat niet. Maar nou begrijp ik het misverstand. Rijnders was blijkbaar in de veronderstelling dat ik dat, net als iedereen, wel wist. En dat ik het, net als iedereen, de moeite waard vind dat daarmee de spot wordt gedreven.

Een trouwjurk
Aan het begin van de voorstelling draagt Anniek Pheifer vrouwenkleren, want ze is Rosalind, de dochter van de hertog. Ze heeft dan natuurlijk geen snor en geen baard. Later in het bos is ze Rosalind die een jongen speelt. Pas dan heeft ze een snor en een baard. Helemaal aan het eind is ze weer gewoon Rosalind zoals in het begin. Ze is dan terug aan het hof om met Orlando te trouwen. Haar jongenskleren heeft ze uitgetrokken en verruild voor een prachtige witte trouwjurk. Maar haar baard en snor heeft ze nog. Als dit weer satire is, heb ik weer een probleem. Want ik heb geen flauw idee wat hiermee wordt bespot. Na afloop van de voorstelling gaan alle driehonderd toeschouwers staan. Op twee na. Toch vindt niemand met wie ik erover napraat dat het een goede voorstelling is. De staande ovatie was dus waarschijnlijk ook bullshit.

As You Like it van Het Nationale Toneel ging in première op 16 februari 2008
Gezien op 5 maart in de Stadsschouwburg Groningen
Tekst: William Shakespeare
Vertaling: Gerrit Komrij
Bewerking en regie: Gerardjan Rijnders
Spel: Anniek Pheifer, Antoinette Jelgersma, Bob Wind, David Lucieer, Eline ten Camp, Jan-Paul Buijs, Jochum ten Haaf, Paul R. Kooij, René van Zinnicq Bergmann, Ruben Brinkman, Saskia Rinsma en Xander van Vledder

2. Winterverblijf / De twijfel

RiRo — Sat, 22 Mar 2008 08:29:18 +0000

In den beginne zijn er beelden: Acht lampen (10 E / 300 W) hangen boven het podium en verlichten een vloer van geschaafde planken (€ 2352,60 exclusief BTW bij Houthandel Quaeyhaege). Uiterst behoedzaam schuiven drie acteurs zesendertig panelen in de juiste positie (BeeBoard karton 600 x 160 x 4). Na dit in een religieuze stilte volbrachte ritueel gaan de drie acteurs, Marlies Heuer, Dirk Roofthooft en Marij Verhaevert, het trapje af om in de zaal te gaan zitten.

Dan zijn er woorden: Lotte van den Berg komt door een zijdeur de zaal in en gaat het podium op. Daar spreekt ze ons toe. Ze legt uit dat we gaan luisteren naar een bandopname waarop haar vader is te horen die zegt dat hij niet zal spelen, nooit meer zal spelen, dat we ons geld terug kunnen krijgen bij de kassa. Tijdens het afspelen van de band blijft het podium leeg. Op twee eenvoudige houten stoelen na. Het zaallicht blijft aan zodat iedereen kan zien dat de dochter, die zich in haar eentje heeft teruggetrokken in een lege zijloge, tijdens het luisteren naar die achttien jaar oude opname bijna voortdurend een lichte glimlach om haar mond heeft. Je zou daardoor het vermoeden kunnen krijgen dat ze trots is op haar vader. De vader zegt ondertussen waarom hij niet zal spelen. Dat is vanwege Christus.

De rituelen
Daarna zijn er weer beelden: We zien hoe Dirk Roofthooft keer op keer half van achter een paneel te voorschijn komt, zich bedenkt, zich weer terugtrekt, er door die herhaling een ritueel van maakt. We zien hoe Marlies Heuer steeds op identieke wijze diagonaal het podium oversteekt met een vol dienblad, op een stoel gaat zitten, en daar, ook steeds op dezelfde manier, doet wat er bij theedrinken zoal komt kijken, hoe ze de laatste keer dezelfde theeceremonie zonder dienblad uitvoert, zonder theepot, zonder kopjes. Ook geluiden worden herhaald: We horen Sainkho Namtchylak op onverwachte momenten met traditionele keelzangen, Judith Vindevogel met steeds dezelfde fragmenten uit een cantate van Bach, Dirk Roofthooft die twee keer hetzelfde gedicht van Joseph Brodsky voordraagt.

Karin is van mening dat verschillende vormen van geloofsbeleving het thema is van deze voorstelling, en dat ‘prudent aftasten van het thema’ de geëigende omschrijving is voor wat er op het podium gebeurt. Ik weet het niet. Ik heb daar zo mijn twijfels over. Voor je het weet begint iemand een discussie over de betekenis van het woord prudent. Dat zou niet de eerste keer zijn. Maar ach, misschien zou ik me daar ook niet door hebben laten weerhouden als niet Karin maar ik deze zin had bedacht: ‘De voorstelling is niet een lineair verhaal, eerder een geheel van impressies, van sferen en rituelen, van een samengaan van beweging, muziek en dichtkunst in wat een prudent aftasten van het thema lijkt te zijn.

De vingers
Bijna honderdvijftig toeschouwers zijn bij de nabespreking op de eerste verdieping. De tientallen die er niet meer bij kunnen, versperren de ingang. Alle stoelen zijn bezet, er zitten zelfs mensen op de grond. Van den Berg zit vooraan op een verhoging in een fauteuil. Ze zegt:’Ik wordt geraakt door stille beelden. Ik heb niet het gevoel dat ik daar iets aan toe moet voegen.’ Dit zou moeten volstaan. Hierna zou ze moeten zwijgen.Maar dat doet ze niet.Ze vertelt dat ze het er als puber moeilijk mee had toen haar vader zich als kluizenaar terugtrok. Ze laat dat volgen door: ‘Nederigheid kan ijdel zijn, dat bracht me in de war.’ Als ze ons er ook nog van op de hoogte heeft gesteld dat haar vader in het Russisch-orthodoxe geloof zekerheid heeft gevonden, dat hij ervan overtuigd is dat hij daar in zijn eentje in zijn hutje de acteur van God is, steken zeker twintig mensen hun vinger op. Ze willen allemaal weten wat Lotte van den Berg zelf gelooft.

De verlossing
Beelden en geluiden laten zien en horen dat de kracht van rituelen van alle tijden is. Althans dat vind ik. Ik vind dat de voorstelling daarover gaat. Het kan ook zijn dat Karin gelijk heeft en dat verschillende vormen van geloofsbeleving het thema is. Maar maakt dat de maakster van de voorstelling tot de leider van een religieuze of spirituele sekte? Waarom kijkt iedereen dan zo verwachtingvol? Wat willen ze in godsnaam van haar horen? Willen ze dat ze zegt dat zij juist geen zekerheid heeft? Blijkbaar. Want ze raken haast in extase als Lotte van den Berg ze geeft wat ze willen horen: ‘Ik hoop met deze voorstelling duidelijk te hebben gemaakt dat er twijfel is, geloven gaat over twijfel’, ze laat even een pauze vallen, ‘twijfel is het wezen van geloven’. Mijn God, dat ik dat allemaal moet meemaken. In een schouwburg.

Jozef van den Berg (vader) : stapte op 14 september 1989 in De Singel in Antwerpen na een korte toespraak definitief het podium af en leeft sindsdien als kluizenaar
Lotte van den Berg (dochter) : stapt vanaf 4 januari 2008 kort na het begin van de voorstelling het podium op voor een toelichting nadat in de eerste voorstellingweek van Winterverblijf in de Bourlaschouwburg in Antwerpen sommige toeschouwers tijdens de bandopname met de woorden van haar vader de zaal verlieten

Winterverblijf van Toneelhuis ging in première op 13 december 2007
Gezien op 12 januari 2008 in de Stadsschouwburg Amsterdam
Concept en regie: Lotte van den Berg
Toneelbeeld: Jan Joris Lamers
Spel: Dirk Roofthooft, Marlies Heuer en Marij VerhaevertZang: Judith Vindevogel en Sainkho Namtchylak

1. Eline Vere / De brownie

RiRo — Fri, 14 Mar 2008 23:05:37 +0000

De hoogbejaarde man naast me is in de pauze blijven zitten. Echt te oud om naar de foyer te lopen. Zijn vrouw, net zo oud, maar iets beter ter been, heeft wat te drinken voor hem gehaald. Blijkbaar heeft ze zich steeds weg laten drummen door van die notoire voordringers als ik, want als ze terugkomt, is het tweede deel van Eline Vere al begonnen. Zes man moeten opstaan om haar door te laten. Heel omzichtig schuifelt ze naar haar plaats, haar stok in haar ene hand, in haar andere niet alleen wat te drinken, maar ook iets te eten.

Dat moet een brownie zijn. In de schouwburg van Amsterdam kun je alleen appeltaart of brownie krijgen. Appeltaart kun je zo niet in je hand klemmen. Brownies wel, die zijn verpakt. Nog voor ze gaat zitten, reikt ze haar man zijn flesje aan. Die begint zonder haar te bedanken, zonder haar zelfs maar even aan te kijken, meteen aan het rietje te zuigen. Dan probeert de vrouw de brownie uit te pakken. Waarom doet ze dat niet met twee handen? Ze blijft met één hand op haar stok leunen terwijl ze met haar andere probeert de verpakking los te peuteren. Haar man lurkt ondertussen onverstoorbaar verder aan zijn chocomel en volgt ondertussen aandachtig hoe Bien De Moor aan Maria Kraakman staat te friemelen. Ik moet verdorie niet vergeten zelf ook af en toe een blik op het podium te werpen. Ziet er goed uit die scène in Brussel.

Haar buik

Meteen nadat ik was gaan zitten, vlak voor de voorstelling begon, had ik me heilig voorgenomen om bij de eerste de beste gelegenheid naar die ene vrije plaats te gaan die ik in de zaal had gezien. Want hier in het midden van de eerste rij van het balkon zat ik stevig ingeklemd tussen de billen van die hoogbejaarde en die van een voor zijn leeftijd veel te dikke man. Dus als ik inmiddels niet al heel lang comfortabel drie plaatsen voor mezelf had gehad, omdat al na een kwartier de weeën waren begonnen van de vrouw van de voor zijn leeftijd veel te dikke man, van de vrouw die even daarvoor nog lachend 'nee, nee, nee' had gezegd, nadat ik had gevraagd 'je moet straks toch niet plotseling weg?' toen ze met een, van wat ik dacht van pijn vertrokken gezicht, over haar hoogzwangere buik wreef, dan zou ik hier na de pauze zeker niet hebben gezeten, en dan zou ik dus niet hebben meegemaakt hoe we elkaar hier op het balkon glimlachend van vertedering aankeken.

Mijn tanden

Het stoorde natuurlijk wel. Enorm zelfs. Het maakte een vreselijk kabaal dat prutsen aan die gesealde brownie. Toch maakte niemand zich boos. Zo oud waren ze namelijk, die twee, en het was zo schattig hoe ze voor hem zorgde. En het duurde maar en het duurde maar. En het hielp niks. Na meer dan vijf minuten had ze zelfs nog niet het begin van een opening. Net toen ik me naar haar toe wilde buigen om haar vriendelijk mijn hulp aan te bieden, ik zou me dan discreet de andere kant opdraaien en met mijn tanden dat papier in één woeste ruk los scheuren, net op dat moment gaf ze het op en stopte de brownie nog volledig verzegeld in de vrije hand van haar man, zijn rechter. In zijn linker had hij het flesje chocomel. Zijn stok had hij bij mij in bewaring gegeven. Daar had ik toch plaats genoeg voor. Die brownie heeft de rest van de voorstelling op zijn rechterbovenbeen gelegen, zijn hand er bovenop. Geen moment heeft hij het proberen open te maken, hij heeft er zelfs niet eens naar gekeken. Die brownie lag daar maar, onder die grote hand.

Zijn glimlach

Als Maria Kraakman bij het applaus halen een stap naar voren doet en er hier en daar in de zaal gejuich klinkt, krijg ik het even te kwaad. Want mijn gedachten gaan dan terug naar de onverkwikkelijke gebeurtenissen waardoor ik mijn vorige serie theaterverhalen heb moeten beëindigen, naar het verhaal waarin ik haar M noemde. Precies op dat moment zegt de bejaarde iets tegen me over de voorstelling. Maar ik versta hem niet goed. Dat het over de voorstelling gaat, denk ik dus alleen maar. Dat meen ik op te maken uit zijn mimiek, uit zijn glimlach. Het kan ook zijn dat hij gewoon zijn stok terug wil. Die geef ik hem dan ook maar. De volgende dagen kijk ik natuurlijk in alle kranten bij de familieberichten of er een Eline is geboren. Want dat zou heel mooi zijn. Dat het dan van die vrouw zou zijn, van die voor zijn leeftijd veel te dikke man, aan wie ik mijn comfortabele drie plaatsen te danken heb. Nee dus. Dan zal het waarschijnlijk wel een jongetje zijn geworden.

Eline Vere van Het Nationale Toneel ging in première op 22 december 2007 Gezien op 7 januari 2008 in de Stadsschouwburg AmsterdamTekst: Louis CouperusBewerking en regie: Léon van der SandenSpel: Bien De Moor, Eva Damen, Folmer Overdiep, Jeroen Spitzenberger, Maria Kraakman, Marie-Christine de Both, Mirjam Stolwijk, Pauline Greidanus, Stijn Westenend, Tijn Docter, Vera Ketelaars en Vincent Linthorst

Volgende week in De Theaterverhalen: De twijfel

40. Avenier / Begin en einde

RiRo — Sat, 15 Dec 2007 09:48:52 +0000

Oktober 2007 Na een voorstelling waar in het decor logo’s te bewonderen zijn, ook dat van Moose, kom ik met M. aan hetzelfde cafétafeltje te zitten. Daar praten we tot sluitingstijd over toneel en film, vooral over een film waarin weinig wordt gesproken. Nu lopen we zwijgend naast elkaar, op weg naar een ander café dat nog wel open is. Plotseling blijft ze staan en dwingt ze me haar aan te kijken. ‘Dat moet je nooit meer doen RiRo, wat je deed over Cloaca!’

Waar heeft ze het over? Waar windt ze zich ineens zo over op? Wat ik deed over Cloaca? Het is al meer dan anderhalf uur geleden dat we het daar over hebben gehad! Dat was toen ze me vroeg met welke voorstelling mijn liefde voor toneel is begonnen. En zoals altijd als iemand me dat vraagt, heb ik ook haar naar waarheid geantwoord met Cloaca. Dat ik dat vijf jaar geleden zo’n goede voorstelling vond. Met goede acteurs en een mooi bankstel. ‘En een mooi bankstel’ voeg ik er overigens pas het laatste half jaar aan toe. Sinds ik zo heb geleden bij Avenier.

Maart 2007
Avenier net als Cloaca met een tekst van Maria Goos, zie ik in de schouwburg van Groningen. Met overal om me heen vrouwen die voortdurend kreten slaken van herkenning. ‘Precies mijn broer’ bijvoorbeeld, of ‘net onze tante.’ Op het podium blijkt inmiddels dat de vrouw van kruidenier Jan Avenier geen warm eten heeft bereid, hoewel het tussen de middag is en hij daar dus op rekent. Peter Blok, die de kruidenier speelt, zegt ‘Ik doe de winkel niet dicht voor een sneetje.’ Iedereen moet lachen. Ook de mannen. Iets minder uitbundig dan de vrouwen gelukkig, maar ze lachen. Ik voel me eenzaam.

Niet lang daarna komt Nasrdin Dchar op als opa. Aanplakbaard, gekromde rug, schuifelend in een lange jaegeronderbroek. Ik gruw. Als ik me omdraai, zie ik zeshonderd blije gezichten. Marcel Hensema stapt naar voren. Ik moet toegeven dat hij het als broer Janus, de lepe weduwnaar, knap doet. Maar toch. Het is niet goed te praten, dat weet ik, maar ik haat dat Brabants. Vooral dat van Marcel Hensema. Ik lijd.

Zou het helpen als ik probeer aan een andere voorstelling te denken? Als ik me Morgen gaat het beter in de regie van Arie de Mol voor de geest haal? Ook een familie vanaf de jaren vijftig tenslotte, ook bedoeld als metafoor voor de Nederlandse samenleving. Ik concentreer me op Petra, de dochter, als ze helemaal aan het eind van die voorstelling ruzie krijgt met haar vader. Alle opgekropte ergernis over hem, alle irritatie over de laatste jaren in Nederland, waar alles maar moest kunnen, alle boosheid over de ver doorgevoerde gastvrijheid en de goed bedoelde tolerantie, moet er dan uit. In één keer. Ik zie weer voor me hoe Yonina Spijker, met het schuim letterlijk op haar mond, een pistool tevoorschijn haalt.

Voor ze de trekker heeft kunnen overhalen, giert de hele zaal het al weer uit. En terwijl een vrouw in de rij voor me nog bezig is haar vriendin een vorige grap uit te leggen, krijgt Gijs Scholten van Aschat met ‘Australië is nou ook weer niet de andere kant van de wereld’ de zaal al weer helemaal plat. Ik kan er niet meer tegen. Petra, schiet dan toch!

Nee. Doe maar niet Petra, doe dat pistool maar weer weg. Mijn voorkeuren zijn gewoon veranderd in die vijf jaar. Toneel met een aardige tekst, waarin goed wordt geacteerd, dat is voor mij blijkbaar niet meer voldoende.

Oktober 2007
Het is kwart over twee, we staan midden op straat, en M. verwacht een reactie van me. Ze heeft een veel te dunne jas aan, ze heeft het zichtbaar koud. Toch zie ik aan de manier waarop ze me aankijkt dat ze niet van plan is door te lopen voordat de kwestie Cloaca naar tevredenheid is geregeld. Allejezus, wat kan ze geïrriteerd kijken.
‘Wat bedoel je met ’ Wat ik deed over Cloaca?’, vraag ik dus, maar eigenlijk weet ik wel wat ze bedoelt.
‘Als je Cloaca toen een goede voorstelling vond, vond je dat een goede voorstelling! En dan moet je nou niet ineens omdat Avenier je niet beviel of omdat je intellectuele vriendjes dat zeggen zo blasé doen en net doen of dat niet zo is!’

Bizar, nou krijg ik op de valreep van mijn eerste serie theaterverhalen nog op mijn kop van iemand die ik maar een paar uur ken. We lopen verder, zwijgend weer, allebei verzonken in onze eigen gedachten. Gelukkig heb ik het inmiddels behoorlijk koud gekregen, dat maakt het ietsje makkelijker om in de vereiste stemming te komen voor het slot. Petra, ik denk dat ik er klaar voor ben.

Morgen gaat het beter van Els inc. ging in première op 21 januari 2004
Regie: Arie de Mol
Spel: Evrim Akyigit, Max van den Burg, Joep van der Geest, Gusta Geleijnse, Roos ten Hooven, Ali Ben Horsting, Olaf Malmberg, Yonina Spijker en Peggie Vrijens
Muzikanten: Frank van Berkel, Jeffrey Bruinsma en Nico Nijholt

De Geschiedenis van de Familie Avenier 1 & 2 van Het Toneel Speelt ging in première op 25 januari 2007
Regie: Jaap Spijkers
Tekst: Maria Goos
Spel: Marisa van Eyle, Peter Blok, Sarah Jonker, Marcel Hensema, Nasrdin Dchar, Fockeline Ouwerkerk, Thomas Cammaert, Guy Clemens, Gijs Scholten van Aschat, Carine Crutzen en Tjitske Reidinga

39. Kwartet / Vorm en inhoud

RiRo — Sat, 08 Dec 2007 07:19:19 +0000

Oktober 2007 Aan een tafeltje in café De Souffleur zitten twee mannen en een vrouw naar regisseur Theu Boermans te luisteren. Ajax speelt over een paar dagen in Groningen en Boermans heeft vanavond aan de overkant in het Kruithuis alvast uitgelegd waar die voorstelling over gaat. Vandaar. Ik hoor hem zeggen dat taal het wezen is van toneel. ‘Want’, zo legt hij uit, ‘toneel is proberen met taal beelden op te roepen, en wat je als regisseur ook doet, het belangrijkste is dus dat het publiek de tekst klaar en helder kan horen, want de intellectuele sensatie van een voorstelling komt via de tekst.’

Ik wil wel graag weten of hij bedoelt dat voor hem de sensatie die toneel oproept altijd een intellectuele moet zijn. En of beelden oproepen met taal in de visuele wereld waarin we nu leven nog wel voldoende is? Daarom vraag ik of ik er misschien even bij mag komen zitten. Boermans knikt en schuift een plaatsje op.

Vraag en antwoord
Een van de anderen is me elke keer net voor als ik mijn vraag wil gaan stellen. En omdat Boermans voor elk antwoord ruim de tijd neemt, heel leerzaam en vaak ook heel vermakelijk dat wel, heb ik als ik tweeëneenhalf uur later enigszins aangeschoten buiten sta, mijn vraag nog steeds niet kunnen stellen.

Dan zal ik er dus zelf een antwoord op moeten geven, er zit niks anders op. Uiteindelijk is het natuurlijk allemaal een kwestie van smaak. Dat geldt niet alleen voor het intellectuele aspect, maar ook voor de twee andere elementen van toneel, het visuele en het emotionele.

Voorstellingen die appelleren aan míjn intellectuele belangstelling, beantwoorden aan míjn gevoel voor esthetiek, en die me dan ook nog op een of andere manier raken, ja dat zijn de best denkbare voorstellingen. Voor mij. Kwartet van Het Toneelhuis is zo’n voorstelling. Een van de mooiste die ik de laatste tijd heb gezien.

Vorm en inhoud
Laten we even afspreken dat er in een toneelvoorstelling in ieder geval taal moet zitten. Dat het anders wel theater is, maar geen toneel. Peter Missotten is de regisseur van Kwartet en die gaat heel anders te werk dan Boermans. De laatste begint met een tekst, zorgt er vervolgens voor dat de acteurs die perfect zeggen, en laat ondertussen iemand anders een vorm bedenken. Bij Missotten is dat precies andersom, die begint met de vorm en gaat pas daarna op zoek naar een inhoud die er bij zou kunnen passen.

Dat hij een tekst van Heiner Müller zou gaan gebruiken, wist hij dus nog niet toen hij het decor bedacht met die vier grote projectieschermen en een doorzichtig hangend platform waarop twee acteurs zitten met een camera. Ook nog niet toen hij besloot om beeld en geluid los te koppelen, wat bij film dan misschien wel heel gebruikelijk is, daar worden de stemmem van de acteurs bijna altijd apart ingesproken, maar we hebben het over toneel. Pas daarna, toen hij dat allemaal had bedacht, koos hij een tekst.

De twee acteurs in Kwartet zijn mannen, de stemmen die van vrouwen. De acteurs ‘lippen’ dus de tekst die twee actrices hebben ingesproken. Missotten heeft die ingesproken tekst ingedeeld in meer dan twaalfhonderd stukken, zodat de acteurs het ritme van de opeenvolging van die stukken via een druk op de knop kunnen bepalen. Elke avond is de voorstelling dus alleen al daarom anders. Natuurlijk kleuren de acteurs ook met hun gezichtsuitdrukking en hun spel de woorden die uit hun mond lijken te komen. Ook daarin kunnen ze elke avond andere nuances leggen. Het is dus ook in dat opzicht toneel, ondanks de aan film ontleende techniek.

‘Het klinkt misschien schokkend dat ik eerst het decor bouw en pas dan op zoek ga naar een tekst’, zegt Missotten zelf over zijn voorstelling, ‘maar ik vind het omgekeerde vreemd en schokkend. Dat je begint met een tekst en dan naar een decor gaat zoeken.’Schokkend? Dat valt wel mee, want ook bij Kwartet zijn woorden natuurlijk een heel belangrijk onderdeel van de sensatie, ook al zijn ze er als laatste aan toegevoegd. Maar ik geef toe, ik moest wel even wennen aan het idee dat bij deze voorstelling de vorm aan de inhoud vooraf is gegaan.

Kwartet van Het Toneelhuis ging in première op 29 oktober 2006 en in reprise op 21 september 2007
Regie en decor: Peter Missotten
Tekst: Heiner Müller
Vertaling: Martin Hartkamp
Spel: Karel Tuytschaever en Jonas LeemansStemmen: Katelijne Damen en Mieke de Groot

38. Onomatopee / Uitstellen in vijf bedrijven

RiRo — Sat, 01 Dec 2007 07:48:59 +0000

Oktober 2007 ‘Als die natte doek over dat abstracte schilderijtje wordt gehaald, wat komt er dan onder de verf te voorschijn?’
‘Is dit een quiz of zo? Ik weet het niet meer precies Kester. Zeg het zelf maar.’
‘Een saai bruin stilleven!’
‘Ja en?’
‘Begrijp je dat dan niet? In dat gebaar komt de intentie van deze weergaloze voorstelling, van dit meesterstuk, tot uiting.’
‘En dat is?’
‘Dat er in Nederland te veel voorspelbaar toneel is. Dat het onbegrijpelijke, het ingewikkelde en het absurde ontbreekt.’

Mijn mond valt open van verbazing. Hoe vaak heb ik me niet tegen Kester afgezet? Af en toe had ik zelfs het idee dat ik zijn woorden alleen maar hoefde om te draaien. Was hij negatief? Goede kans dat ik het juist wel een goede voorstelling vond. Vond hij het geweldig? Dan vond ik het waarschijnlijk niks. Hoe dan ook, nu is dat allemaal vergeven en vergeten. Want over Onomatopee zijn we het roerend eens, een briljante voorstelling.

Rietsuiker
Als we de zaal binnenkomen, zitten op het podium vijf obers met een sigaret in hun mond. Ik verwacht dat ze die zullen aansteken, maar dat doen ze niet, ze leggen na verloop van tijd hun sigaretten zelfs weer weg. Eén van de vijf, Damiaan de Schrijver, een stevige man, staat op en wringt zich met veel moeite tussen de zijmuur van de zaal en de papieren achterwand van het decor. Als hij weer terug is, stelt een van de Nederlandse obers voor om met de voorstelling te beginnen, de Vlamingen gaan daar niet op in, die zijn inmiddels in een gesprek over suiker verwikkeld.

‘Suiker die wordt gemaakt van riet, biet of druif kan een urenlang durende verpletterende dialoog opleveren!’
‘Kester, rustig even, ik ben iets aan het uitleggen.’
‘Zelden kwamen …’
‘Kester!’

Bietsuiker
Ogenschijnlijk is het een droogkomisch gesprek over de verschillen tussen bietsuiker en rietsuiker. Maar het is vooral spelen met taal, soms zelfs een gevecht tussen talen. De Nederlandse obers proberen namelijk steeds een literaire of politieke lading aan de dialogen te geven, de Vlamingen pareren dat elke keer door met klanken en beelden te reageren.

‘Dat wil ik nou de hele tijd al zeggen!’
‘Oké dan Kester. Maar houd het kort, ik wil mijn redenering even af maken.’
‘Zelden kwamen in een toneelstuk poëzie, klankgedicht en klanknabootsing, drogredenering, syllogisme,scherts, satire, Paul van Ostayen, Thomas Bernhard, toneeltheorie, de mislukte…’
‘Stop! Wat had ik je nou gevraagd Kester!’

Drilboor
De onhandigheid van ober Peter Van den Eede waardoor het eindeloos duurt voor hij, met behulp van een enorme drilboor, het schilderijtje dat door de schoonmaakbeurt is losgeraakt weer aan de achterwand heeft bevestigd, is natuurlijk gespeeld. Dat spreekt voor zich. Maar het is verbluffend knap hoe met taal op precies dezelfde manier wordt omgegaan. Beweren, stelling nemen, afwachten, uitstellen, zich dan afwenden of juist het tegendeel beweren. Want ook taal is in deze voorstelling vooral een manier om het uitstellen te verbeelden en ondertussen heel veel te vertellen. De nonchalance en de ogenschijnlijk chaotische zijsprongen zijn daarbij, net als de onhandigheid bij het ophangen van het schilderijtje, natuurlijk alleen maar schijn.

Paradox
‘Deze voorstelling gaat overigens niet alleen over taal en over uitstellen, maar ook over theater en over hoe roekeloze anarchie de toeschouwer anders doet kijken naar het ouderwetse lijsttoneel.’
‘Je hebt helemaal gelijk Kester, dat heb je heel mooi gezegd.’
Want dat viel mij ook al op, de voorstelling is opgebouwd als een klassiek stuk van vijf bedrijven met een decor en met kostuums. Maar dan wel vermomd als complete chaos.

‘Is het je dan ook opgevallen dat het befaamde boek van de Diderot over de paradox van het acteren in verschillende citaten langs komt?’
‘Nee dat is me niet opgevallen. Maar Kester, even iets anders. Je begrijpt wel dat ik met Hein sowieso niet meer praat sinds vorige week. Maar helaas, aan het eind van dit verhaal, net nu we het eindelijk een keer met elkaar eens zijn, moet ik ook van jou afscheid nemen. Ik vind het heel jammer, zeker na vanavond, maar dit was het laatste theaterverhaal waarin jij voorkomt.’

Onomatopee van Tg Stan/ De Koe/ Dood Paard/ Mij Discordia
Première 12 juli 2006, in reprise op 5 september 2007
Spel: Gilles Biesheuvel, Peter van den Eede, Willem Wolf, Damiaan de Schrijver en Matthias de Koning

37. Wuivend graan / Een beproefd procédé

RiRo — Sat, 24 Nov 2007 08:26:57 +0000

November 2007 Ik ben te laat, toch zijn de deuren nog open en is het zaallicht nog aan. Daarom kan ik dus heel makkelijk naar binnen glippen, maar natuurlijk niet ongezien. Niemand kijkt overigens verstoord. Vreemd. Gelukkig is de voorstelling nog niet zo lang bezig. De Bruyn, de inleider, is nog aan het woord. Daarna begint ene Van Woerdekom aan een verhandeling over de aflatenhandelaar Tetzel. Een bijzondere man die Tetzel, je kon bij hem zelfs aflaten kopen voor zonden die je nog van plan was te begaan.

Ik hoop overigens voor je dat je dat hebt gedaan Hein, een aflaat kopen. Anders vrees ik dat je het branden in de hel niet kunt ontlopen. Toen je belde, zei je godbetert dat het dringend was. Alleen daarom heeft mijn vrouw je niet afgewimpeld, ze weet heel goed dat ik niet gestoord wil worden als ik zit te lezen. ‘RiRo, je moet echt naar Wuivend graan’, riep je enthousiast toen ik je vroeg waarom je meende het recht te hebben me op mijn vrije avond lastig te vallen. Over het antwoord op die vraag had je duidelijk al nagedacht voor je de telefoon pakte: ‘het is een zalig en ontregelend avondje absurd theater waar je ook nog wat van opsteekt.’

Zonder daarop te reageren, verbrak ik de verbinding, schonk nog een glas wijn in, en ging verder in mijn boek, een bijzonder interessante studie van Hofman uit 1846 over de kerkhervormingen in het begin van de zestiende eeuw. Toen ik even later wilde bijschenken, hield mijn vrouw haar hand boven mijn glas. Ze zei: ‘Ga nou maar naar de schouwburg, Simon en Wilfred vinden het ook een goede voorstelling.’ Dat zei ze natuurlijk vooral uit bezorgdheid, want ze vindt dat ik te veel drink. Vooral als ik me boos maak over Hein.

Een onappetijtelijk mens
Terug naar de voorstelling. Van Woerdekom was dan wel begonnen met een verhandeling over Tetzel, maar inmiddels is hij hopeloos afgedwaald en nu staat hij het overbekende verhaal over Galileo Galilei af te draaien, zo saai dat zelfs een achtstegroeper er bij in slaap zou vallen. Een onappetijtelijk mens met een grote handtas en een thermoskan koffie, het blijkt Van Woerdekom’s moeder, is opgestaan van haar plaats in de zaal en stapt het podium op.
De Bruyn: ‘Wie bent u? Ik kan u niet thuisbrengen?
De moeder: ‘Vroeg ik dat dan? Nou dan! Trouwens daar kom ik net vandaan.’

Hier moet ik niet om lachen, ik vind het een heel oubollige grap. Maar als je niet kunt lachen om de grappig bedoelde dubbelzinnigheid van het woord ‘thuisbrengen’, blijft er heel weinig over. Want de voorstelling bestaat uitsluitend uit grappen van dat armzalige niveau. Terwijl er geen enkele achtstegroeper in de zaal te bekennen is. Ook niet op de balkons. Dat heb ik gecontroleerd ja. Dat kon makkelijk want het zaallicht bleef de hele voorstelling aan. En bijna iedereen dacht toch dat het erbij hoorde toen ik rond begon te lopen.

Een beproefd procédé
Wim T. Schippers hanteert een beproefd procédé. Zet een sullige intellectueel en een onhandige domoor tegenover elkaar, en zorg dat het publiek meeleeft met de domoor. Succes verzekerd. Dus kom me alsjeblieft niet aanzetten met grote woorden als ‘ontregelend’ of ‘antitoneel’. De voorstelling doet niets anders dan gebruik maken van een oude en aalgladde truc om mensen te laten lachen. Daarbij gaat het zo lang ik me kan herinneren al om een ijdel vlinderstrikje aan de ene kant en een onhandige malloot met een rare alpinopet, dikke brillenglazen, of een aanplaksnor aan de andere.

Mij stoort het mateloos dat theatermakers en acteurs, intelligente en creatieve mensen, hun talenten gebruiken om hun verstandelijk gehandicapte medemensen, waaruit het publiek bij dit soort voorstellingen nou eenmaal bestaat, te laten lachen om hun eigen domheid. Dus zo ongeveer halverwege om en nabij, ga ik. Dat herhaal ik even, want ook dat schijnt grappig te zijn. Als Schippers inleider De Bruyn diezelfde woorden in de mond legt, gaat de zaal namelijk helemaal plat. Ongeveer halverwege de voorstelling dus, om en nabij, hahaha, houd ik het voor gezien.

De fles wijn die al open is, drink ik eerst volledig leeg. Vol plus ledig, volledig. Lachen Hein! Want ook dat is blijkbaar grappig! In de schouwburg in Leiden bij de première zul je wel in een deuk hebben gelegen! Ik weet echt niet of ik je nog wel in mijn theaterverhalen wil na vanavond. Maar nu ga ik eerst verder in mijn boek. En ik trek nog een fles wijn open. Dat heb ik wel verdiend, vind ik.

Wuivend graan van Hummelinck Stuurman ging in première op 13 oktober 2007
Tekst: Wim T. Schippers
Regie: Titus Tiel Groenestege
Spel: Randy Fokke, Nelly Frijda, Kees Hulst, Raymonde de Kuyper, Olga Zuiderhoek (Anke van ‘t Hof) en Titus Muizelaar

36. Melanie Klein / Psychoanalyse in Grand

RiRo — Sat, 17 Nov 2007 09:05:05 +0000

September 2007 De psychoanalytici Melanie Klein en Melitta Schmideberg zijn niet alleen elkaars wetenschappelijke tegenstanders, ook als moeder en dochter liggen ze hopeloos overhoop. In de lente van 1934 komt het tot een escalatie als Melitta tot de conclusie is gekomen dat haar broer niet is verongelukt, zoals eerst werd aangenomen, maar zelfmoord heeft gepleegd. In wat haar allerlaatste bezoek zal zijn, confronteert ze haar moeder met wat volgens haar de oorzaak is van dat drama. De nietsontziende manier waarop Melanie Klein haar twee kinderen, Melitta en Hans, aan een intensieve psychoanalyse heeft onderworpen om een speltheorie te ontwikkelen.

Voor regisseur Mirjam Koen lijkt terugbrengen tot de essentie het basisprincipe te zijn geweest bij deze voorstelling. Want in een sober en strak toneelbeeld, waarin open kasten overheersen, laat ze de drie actrices met ingetogen spel het verhaal vertellen van de dramatische vierentwintig uur waarin het gezin Klein voorgoed uit elkaar spat.

Het gevecht tussen moeder en dochter en de strijd tussen de twee rivaliserende therapeuten lopen voortdurend door elkaar. Op het ene moment kan Melanie op Melitta’s verwijten nog als gekwetste moeder reageren, om meteen in een volgende zin als haar voormalige psychoanalytica terug te slaan. Ook Melitta wisselt steeds van rol. Als ze zich in het nauw gedreven voelt als dochter, zet ze zonder scrupules haar kennis als wetenschapper in om haar moeder’s zelfverzekerdheid aan het wankelen te brengen.

De moed en het mooie gebaar
Na afloop verzamel ik al mijn moed, neem voor alle zekerheid eerst toch nog maar een pilsje, en spreek dan Marlies Heuer aan. Natuurlijk houd ik er rekening mee dat ze zou kunnen zeggen dat ze niet bereid is met me te praten. Maar dat doet ze niet. Ze zegt niet dat ze dat niet wil. Ze laat het me merken. Met een subliem gebaar waarin het subtiele dédain van Madame De Guermantes, de hooghartigheid van Cecile van Buuren en de onuitstaanbare zelfverzekerdheid van Melanie Klein in één majesteitelijke hoofdbeweging samenkomen. Met die onvergetelijke hoofdbeweging maakt ze me duidelijk dat ik mijn vraag moet voorleggen aan de actrice die naast haar staat, Romana Vrede, in de voorstelling haar assistente Paula Heimann.

Zo halverwege mijn wat onhandig geformuleerde maar van een uitgebreide toelichting voorziene vraag, merk ik dat Madame De Guermantes toch meeluistert. En even later, tijdens het helder verwoorde antwoord van Romana Vrede, krijg ik zelfs het idee dat Marlies Heuer daar iets aan zou willen toevoegen. Dat doet ze vanzelfsprekend niet. Ze wacht. Pas als ze het kan doen zonder haar collega voor het hoofd te stoten, mengt ze zich in het gesprek. Ik doe mijn uiterste best om een glimlach van triomf te onderdrukken.

De borst en het schuldgevoel
Volgens Melanie Klein komt het cruciale traumatiserende moment in een mensenleven ongeveer een jaar na de geboorte, als een baby zich bewust wordt van de moeder als persoon. Want door het besef dat je om te eten je moeder elke keer weer pijn moet doen door aan haar borst te zuigen, raak je in een depressie. Waarna je voor de rest van je leven last blijft houden van een schuldgevoel.

Met z’n drieën praten we, inmiddels in een ontspannen sfeer, eerst wat na over de symboliek die Melanie Klein hanteerde in haar analyse van de kinderpsyche. Ik had natuurlijk wel begrepen dat die rode speelgoedlocomotief in het begin van de voorstelling naar een penis verwijst. Maar dat in het vioolspel van meisjes hun onderdrukte masturbatiefantasieën tot uitdrukking komen? Nee, dat is nieuw voor me. Tijd om daar lang over na te denken, heb ik gelukkig niet, want we moeten nog even terugkomen op die borst en op dat schuldgevoel.

Aan het eind van de voorstelling bleek namelijk dat Hans toch niet door zelfmoord, maar door een val tijdens het bergbeklimmen om het leven is gekomen. Vooral door het sublieme spel van Marlies Heuer waren de toeschouwers niet in de lach geschoten toen Melanie Klein dat ongeluk naar zichzelf toe associeerde. Want Hans verongelukte tijdens het bergbeklimmen in Rosenbergen. Roze berg, terug naar de moederborst dus, redeneerde mevrouw Klein, op weg naar de tepel, in een poging om zich van zijn schuldgevoel te bevrijden, vond hij de dood.

Door de uitstekende manier waarop Marlies Heuer acteerde, haalde niet alleen niemand het in z´n hoofd om te gaan lachen, maar bleef ook de tragiek van Melanie Klein steeds voelbaar. Een goede en integere voorstelling dus, met uiteindelijk ook nog een prettig nagesprek. Maar die magnifieke hoofdbeweging aan het begin van dat gesprek. Niet voor een zaal met betalende toeschouwers, nee, alleen voor mij. Dat blijft voor mij toch het hoogtepunt van de avond.

Melanie Klein van Onafhankelijk Toneel ging in première op 30 september 2006, hernomen op 30 augustus 2007
Tekst: Nicholas Wright
Vertaling: Eva Hopkins
Regie: Mirjam Koen
Spel: Marlies Heuer, José Kuijpers en Romana Vrede